قلعه ناصری ایرانشهر پس از قلعه بمپور بزرگترین و مهمترین قلعه خشت گلی در بلوچستان محسوب می‌شود. این قلعه سال ‪ ۱۲۶۴‬هجری شمسی به دستور ناصرالدین شاه قاجار طی هفت سال توسط استاد «حسین معمارباشی کرمانی» ساخته شد.



این قلعه پس از قلعه بمپور از مهمترین قلعه های ایرانشهر محسوب می شود و در گذشته از آن به عنوان مرکز حکمرانی بلوچستان استفاده می شد. با توجه به اسناد به جای مانده ناصر الدوله فرمانفرما که در سال 1258 هـ .ق حـاکم کـرمان و بلوچستان بود، پیشنهـاد ساخت یک دژ نظامی بزرگ را در فهرج یا پهره (نام قدیم ایرانشهر) به ناصر الدین شاه قاجار می دهد.

ناصرالدین شاه در سال 1264 هـ .ق با ساخت قلعه موافقت می نماید و بدین ترتیب کار ساخت قلعه توسط شخصی به نام حسین معمارباشی کرمانی در مدت 7 سال به اتمام می رسد و قلعه ناصریه نامیده می شود. پس از آن مرکز حکمرانی بلوچستان از بمپور به ایرانشهر منتقل می گردد. این قلعه در زمان حکومت دوست محمدخان بارگزائی به قلعه دوست محمدخان معروف می شود تا اینکه در سال 1307 هـ .ش در اختیار نیروهای دولتی قرار می گیرد و به نام قلعه ایرانشهر شهرت می یابد.



این بنا با مساحتی بالغ بر 225/34 مترمربع از جمله وسیع ترین قلاع دوره اسلامی استان با نقشه ای مربع شکل به ابعاد 185Î 185متر است. هر چند مجموعه ساختمانهای داخلی قلعه تخریب شده ولی با توجه به متون به جای مانده می توان گفت قلعه دارای چهار حیاط مجزا و بیش از 150 اتاق شامل حال بند، حوض خانه، انبار، اصطبل، حمام، سربازخانه، حاکم نشین و... بوده است.

شاهزاده فیروزمیرزا فرمانفرما وقتی که حاکم کرمان بود- این قلعه را ساخت تا مرکز حکومت بلوچستان را از بمپور به ایرانشهر منتقل کند. اما پس از مدت کمی قوای بلوچ و حکام محلی، سربازان قاجار را از این قلعه بیرون کردند و خودشان در آن مستقر شدند و از آن علیه خود قاجاریان استفاده کردند.

با کمک این قلعه بهرام‌خان و دوست‌محمدخان - که هر دو بلوچ بودند – مدت‌ها بر بلوچستان حکومت کردند بدون آنکه دولت مرکزی قاجار بر آنها تسلطی داشته باشد. اما در نهایت در سال 1307 هجری شمسی قوای رضاخان قلعه را گرفتند. در سال‌های اولیه انقلاب این قلعه به شدت تخریب و بناهای داخل آن ویران شد اما اخیرا میراث فرهنگی حصار قلعه را بازسازی کرده است.



مشخصات معمارى :

قلعه فوق در ابعاد 194×194 متر یعنى در زمینى به مساحت 37636 مترمربع ساخته شده است. حصار اطراف آن به ارتفاع 6/7 متر و ضخامت 4/5 متر بصورت توپُر است. مجهز به دو نوع تیرکش دورزن و نزدیک زن مى‏باشد و تیرکش‏هاى آن حالت عریب دارند. قلعه داراى 7 برجک و 2 برج در جلو مى‏باشد و شامل سرباز خانه، قورخانه، مسجد، حمام، اصطبل، حوضخانه، شاه نشین، عام نشین، باغ و ... بوده است. در سال 1359 ه.ش توسط عده ‏اى ناآگاه به ارزش میراث فرهنگى کلیه ابنیه داخل قلعه تخریب و همسطح شده است تنها حمام قلعه در پایین‏تر از سطح زمین بصورت ویرانه‏اى باقى مانده است. حمام داراى تون، حوض خانه و چاه فاضلاب است از هنرهاى جالب معمارى حمام کاربرد لوله ‏هاى سفالى به اندازه 6 اینچ مى‏باشد که به منظور تهویه هواى حمام و تخلیه فاضلاب کار گذاشته شده ‏اند.

مصالح بکار رفته در حصار ها و برجهاى باقى مانده، خشت خام و آجر 20×30 سانتى‏مترى و ساروج بوده است طاق‏هاى آن به صورت 20 سانتى ‏مترى و جناغى بوده‏اند که بى‏نظیر هستند. آب موردنیاز بوسیله یک رشته قنات وارد قلعه مى‏شده و پس از ذخیره در حوضخانه ‏ها به منظور زراعت و استفاده در آبیارى باغات که در شمال قرار داشته‏ اند از آن استفاده مى‏شده است. در بالاى دیوار از داخل قلعه معبرى به عرض بیش از یک متر در ارتفاع 5 مترى از زمین براى گرد نگهبانان و جان‏ پناهى با متوسط ارتفاع 1/7 متر براى جلوگیرى از دید خارج تعبیه شده است. در روى جان‏ پناه سوراخهایى (مزقل‏ها) با شیب‏هاى متفاوت تعبیه شده که مدافعان از آن محل‏ها بصورت نشسته و یا ایستاده لوله تفنگ را جهت مقابله با دشمن از آنها خارج مى ‏نمودند. به جز برجهاى دروازه در زیر سایه برجها، آسایشگاه سربازان قرار داشته که برجهاى مذکور نیز مشابه دیوار داراى جان‏ پناه یا مزقل‏ هاى دفاعى با شیب‏هاى متفاوت بوده‏اند. قلعه در گذشته داراى 150 اطاق در اندازه‏ هاى مختلف با چهارحیاط مجزا بوده است.

منبع مشخصات معماری وب سایت کویر