نوبت کاری

با وقوع انقلاب صنعتي و پيشرفت علم و تكنولوژي همچنين اختراع منابع روشنايي مصنوعي چهره زندگي انسان دگرگون شد و بتدريج جامعه اي 24 ساعته پديدار گرديد. سازمانها بنا به دلايل اقتصادي، تكنولوژيكي و نيازهاي اجتماعي و خدماتي به كار شبانه روزي در 7 روز هفته روي آوردند.

نوبت كاري از عوامل زيان آور محيط كار در حيطه ارگونومي سازماني است و مي تواند از جنبه هاي گوناگون اثراتي نامطلوب بر بهره وري سازمان و همچنين كيفيت زندگي كاري انسان تاثير بر تندرستي جسماني و رواني، ايمني و زندگي خانوادگي و اجتماعي فرد نوبتکار برجاي گذارد.

نوبت کاري:

هر نوع کاري که به طور منظم و معين در بيرون از دريچه زماني کار روزانه (7 صبح تا 6 بعدازظهر) انجام پذيرد را نوبت کاري گويند .

انواع نوبت کاري:

۱. چرخشي

شيفت چرخشي رو به جلو (در جهت عقربه هاي ساعت) و شيفت چرخشي رو به عقب كه عكس حالت اول انجام مي گيرد. که مي تواند بصورت چرخش سريع ( دو تا سه روز ) ، چرخش متوسط ( يک هفته) و چرخش کند

( دو تا سه هفته) براي هر شيفت کاري در نظر گرفته شود .

۲. هفته فشرده کاري

نظام نوبت كاري كه در آن نوبت كاران در كمتر از پنج روز تقريبا مدت 40 ساعت كار مي كنند.در واقع طول مدت زمان کار در هر روز از 8 ساعت به 10 يا 12 ساعت افزايش مي يابد.

۳. ثابت

در اينگونه موارد عده اي دائماً در نوبت شبانه و يا عصر مشغول فعاليت مي باشند .



نکات مديريتي كه مي بايست در برنامه نوبت کاري مورد نظر قرار گيرد:

1. انتخاب مناسب نوبتکاران

افرادي كه قادر به انطباق با نوبت كاري نيستند نبايد در برنامه هاي نوبت کاري انتخاب گردند. عوامل فردي که به احتمال زياد علل ايجاد عدم انطباق با نوبت کاري مي باشد شامل :

o افرادي كه در اواخر دوران ميانسالي هستند (سن بالاي 50 سال)

o افراد بامدادگرا

o افرادي داراي الگوي خواب ثابت و منظم

o افرادي كه طبق عادت داراي خواب طولاني هستند

o افرادي که بنا به دلايل اقتصادي داراي شغل دوم و سوم هستند

o افرادي داراي پيشينه اختلالات خواب ، ناراحتي هاي گوارشي ، استعمال دخانيات

o افراد مبتلا به بيماري هاي قلبي ، قند ، صرع و بيماريهاي رواني

توجه: تشخيص موضوعات و مشکلات پزشکي فوق الذکر از طريق کمسيو نهاي پزشکي که بدين منظور از سوي مراکز بهداشت و درمان نفت برگزار مي گردد، مي باشد .

2. آموزش

داشتن نگرش صحيح در مورد نوبت كاري وآموزش كاركنان نوبت كار جهت تطابق با نوبتكاري باعث جلوگيري از هرز رفتن سرمايه و افزايش بهره وري مي شود. زيرا عدم رضايتمندي و انطباق در بين نوبت كاران سبب افزايش ميزان غيبت از كار و تغيير شغل مي گردد.

اين برنامه هاي آموزشي مي تواند شامل موارد ذيل باشد :

v اصول بهداشت خواب براي نوبت كاران

v رژيم و برنامه غذايي نوبت كاران

v نقش خانواده نوبت كاردر كاهش عوارض ناشي از آن و مشاركت آنان در برنامه ها

v چگونگي به حداقل رساندن اثرات خستگي ناشي از نوبت كاري و تكنيك هاي فردي براي مقابله با خستگي و راهكارهاي عملي براي حفظ هوشياري در حين كار

3. ارائه خدمات باليني

ارائه خدمات باليني در شرکت با حضور کادر پزشکي و مددکاران اجتماعي واقف بر مشکلات و رهيافت‌هاي ناشي از نوبت کاري براي کارکنان نوبت کار بسيار مفيد مي باشد .زيرا اين مراکز قادر خواهند بود مشکلات زيستي ، خانوادگي ، اجتماعي و.. ناشي از نوبت کاري را تا حد زيادي مرتفع ساخته و بعنوان مراکز اطلاع رساني در زمينه رهيافت هاي نوبت کاري عمل کرده و تنش هاي ناشي از آنرا کاهش دهد.

4.کاهش ميزان نور خيره كننده

خيره شدن چشم، از نور زياد و نامناسب ناشي مي شود. تشعشعات صفحات نمايشگر و رايانه و خيرگي چشم بر اثر آن باعث افزايش فشار به چشم شده و با ايجاد خستگي ارتباط مستقيم دارد. طراحي سيستم روشنايي مناسب در به حداقل رساندن خيرگي موثر است.

5. کاهش ميزان سر وصداي اضافي

صداي مكالمات، تجهيزات و وسايل ارتباطي باعث افزايش استرس مي شود و اين عامل، ارتباطي مستقيم با خستگي ناشي از نوبت كاري دارد. که مي بايست صداي اضافي و ناخواسته از محيط کار حذف و يا کنترل گردد.



6.پخش موسيقي مجاز

گفتگو با همكاران و نواي موسيقي باعث تحريك كارگران شده و به بيدار ماندن آنها در شب كمك مي كند.

7.ايجاد محيط کار خنك

كاهش دما باعث حفظ تمركز حواس و بالا رفتن عملكرد شناختي در شب مي شود .اتاق هاي گرم و گرفته باعث ايجاد حس خواب آلودگي به ويژه در شب مي شود. براي جلوگيري از اين حالت کارکنان نوبت کار نياز به هواي تازه كافي و امكان تنظيم دماي اتاق دارند.

8.ايجاد امكان تغيير حالت بدني براي نوبت کاران

كار با سيستم هاي داراي صفحه نمايشگر ايجاب مي كند كه اپراتورها براي مدتي طولاني در يك حالت بنشينند، هر چند چنين كاري ممكن است خستگي فيزيكي نداشته باشد، با اين حال كار نشسته جريان خون را كند كرده، باعث خستگي و خواب آلودگي مي شود و خستگي ناشي از نوبت كاري را افزايش مي دهد.

9.ايجاد امكان نرمش فيزيكي

فضاهاي انجام نرمش به کارکنان نوبت کار فرصت تحريك جريان خون و حفظ تمركز حواس را مي دهند. البته مي بايست اين فضا ها حتي المقدور نزديک به محل کار کارکنان نوبت کار باشد .

10.فراهم نمودن امكان چرت

فضاي آرام و مجزا كه در آن کارکنان نوبت کار بتوانند استراحتي30-20 دقيقه اي بكنند به جلوگيري از چرت زدن آنان در حين کار كمك مي كند.

11.استفاده از نور درخشان

تامين نور بيشتر براي كارکنان نوبت کار در هنگامي كه خستگي آنها افزايش مي يابد كمك مي كند تا سطح هوشياري خود را مانند روز حفظ كنند و از خواب آلودگي جلوگيري نمايد که به اين منظور مي بايست از نور درخشان در طراحي محيط هاي کار، در حين شيفت شبانه، استفاده گردد. لازم به ذکر است براي تنظيم مجدد ساعت بيولوژيكي و متوقف ساختن ترشح هورمون ملاتونين كه باعث خواب آلودگي مي شود نور LUX 1000 يا بيشتر مورد نياز است.

12.ايجاد محيط مناسب جهت صرف غذا در شيفت شب







ج ) كنترل هاي فردي ( نوبت كار)

شرکت مي بايست کارکنان نوبت کار را آموزش دهد تا اقدامات فردي زير را انجام دهند:

1. جبران كمبود خواب

استفاده از استراحت هاي كاري برنامه ريزي شده و مرخصي هاي استحقاقي، براي جبران كمبود خواب

2. چرت كوتاه قبل از شب كاري

چرت45-30 دقيقه اي قبل از شروع شيفت شب باعث افزايش چشمگير هوشياري حين كار خواهد شد.

3. رعايت بهداشت خواب شامل:

حفظ عادت هاي خواب خوب. اين امر شامل داشتن خواب روزانه 8-6 ساعت و عدم جايگزيني چرت به جاي دوره خواب معمول در خانه است.

نظم دادن به برنامه خواب. ساعت رفتن به رختخواب همه روزه ساعتي خاص باشد (اين امر باعث تنظيم ساعت بيولوژيك بدن مي شود) و هم چنين طول زمان خواب يكسان پيش بيني گردد.

4. فراهم سازي مقدمات و محيط مناسب براي خواب که مي تواند شامل :[1][1]

- اطاقي تاريك و آرام به منظور جلوگيري از هر گونه عامل بر هم زننده خواب

- استفاده ازپرده هاي ضخيم براي پنجره ها براي جلوگيري از نفوذ نور و صداي ناخواسته.

- مسواک زدن ، حمام کردن ، و پوشيدن لباس خواب

- نصب صداگير با ضريب عايقي بالا در اتاق خواب براي جلوگيري از انتقال صدا از طريق ديوارها

5. استفاده از روش هاي استراحت و تمركز و نرمش روزانه جهت رفع استرس و خستگي بدن و خواب آسانتر

6. استفاده از رژيم غذايي مناسب

رژيم غذايي مناسب و متعادل براي حفظ ذهني هوشيار درحين كار و بهبود كيفيت خواب ضروري است.

6-1- اجتناب از خوردن غذاهاي پر ادويه و چرب چون باعث ايجاد مشكل براي معده و اختلال در خواب مي‌شوند.

6-2-در صورت عادت نوشيدن چند فنجان قهوه مي تواند باعث بالا رفتن هوشياري و چالاکي شود.البته مهم است که کافئين پيش از ساعت 3 بامداد مصرف شود تا در زمان خواب فرد شب کار در جريان خون وي باقي نماند.





نکات مديريتي كه مي بايست در برنامه نوبت کاري مورد نظر قرار گيرد:

1. انتخاب مناسب نوبتکاران

افرادي كه قادر به انطباق با نوبت كاري نيستند نبايد در برنامه هاي نوبت کاري انتخاب گردند. عوامل فردي که به احتمال زياد علل ايجاد عدم انطباق با نوبت کاري مي باشد شامل :

o افرادي كه در اواخر دوران ميانسالي هستند (سن بالاي 50 سال)

o افراد بامدادگرا

o افرادي داراي الگوي خواب ثابت و منظم

o افرادي كه طبق عادت داراي خواب طولاني هستند

o افرادي که بنا به دلايل اقتصادي داراي شغل دوم و سوم هستند

o افرادي داراي پيشينه اختلالات خواب ، ناراحتي هاي گوارشي ، استعمال دخانيات

o افراد مبتلا به بيماري هاي قلبي ، قند ، صرع و بيماريهاي رواني

توجه: تشخيص موضوعات و مشکلات پزشکي فوق الذکر از طريق کمسيو نهاي پزشکي که بدين منظور از سوي مراکز بهداشت و درمان نفت برگزار مي گردد، مي باشد .

2. آموزش

داشتن نگرش صحيح در مورد نوبت كاري وآموزش كاركنان نوبت كار جهت تطابق با نوبتكاري باعث جلوگيري از هرز رفتن سرمايه و افزايش بهره وري مي شود. زيرا عدم رضايتمندي و انطباق در بين نوبت كاران سبب افزايش ميزان غيبت از كار و تغيير شغل مي گردد.

اين برنامه هاي آموزشي مي تواند شامل موارد ذيل باشد :

v اصول بهداشت خواب براي نوبت كاران

v رژيم و برنامه غذايي نوبت كاران

v نقش خانواده نوبت كاردر كاهش عوارض ناشي از آن و مشاركت آنان در برنامه ها

v چگونگي به حداقل رساندن اثرات خستگي ناشي از نوبت كاري و تكنيك هاي فردي براي مقابله با خستگي و راهكارهاي عملي براي حفظ هوشياري در حين كار

3. ارائه خدمات باليني

ارائه خدمات باليني در شرکت با حضور کادر پزشکي و مددکاران اجتماعي واقف بر مشکلات و رهيافت‌هاي ناشي از نوبت کاري براي کارکنان نوبت کار بسيار مفيد مي باشد .زيرا اين مراکز قادر خواهند بود مشکلات زيستي ، خانوادگي ، اجتماعي و.. ناشي از نوبت کاري را تا حد زيادي مرتفع ساخته و بعنوان مراکز اطلاع رساني در زمينه رهيافت هاي نوبت کاري عمل کرده و تنش هاي ناشي از آنرا کاهش دهد.

4.کاهش ميزان نور خيره كننده

خيره شدن چشم، از نور زياد و نامناسب ناشي مي شود. تشعشعات صفحات نمايشگر و رايانه و خيرگي چشم بر اثر آن باعث افزايش فشار به چشم شده و با ايجاد خستگي ارتباط مستقيم دارد. طراحي سيستم روشنايي مناسب در به حداقل رساندن خيرگي موثر است.

5. کاهش ميزان سر وصداي اضافي

صداي مكالمات، تجهيزات و وسايل ارتباطي باعث افزايش استرس مي شود و اين عامل، ارتباطي مستقيم با خستگي ناشي از نوبت كاري دارد. که مي بايست صداي اضافي و ناخواسته از محيط کار حذف و يا کنترل گردد.



6.پخش موسيقي مجاز

گفتگو با همكاران و نواي موسيقي باعث تحريك كارگران شده و به بيدار ماندن آنها در شب كمك مي كند.

7.ايجاد محيط کار خنك

كاهش دما باعث حفظ تمركز حواس و بالا رفتن عملكرد شناختي در شب مي شود .اتاق هاي گرم و گرفته باعث ايجاد حس خواب آلودگي به ويژه در شب مي شود. براي جلوگيري از اين حالت کارکنان نوبت کار نياز به هواي تازه كافي و امكان تنظيم دماي اتاق دارند.

8.ايجاد امكان تغيير حالت بدني براي نوبت کاران

كار با سيستم هاي داراي صفحه نمايشگر ايجاب مي كند كه اپراتورها براي مدتي طولاني در يك حالت بنشينند، هر چند چنين كاري ممكن است خستگي فيزيكي نداشته باشد، با اين حال كار نشسته جريان خون را كند كرده، باعث خستگي و خواب آلودگي مي شود و خستگي ناشي از نوبت كاري را افزايش مي دهد.

9.ايجاد امكان نرمش فيزيكي

فضاهاي انجام نرمش به کارکنان نوبت کار فرصت تحريك جريان خون و حفظ تمركز حواس را مي دهند. البته مي بايست اين فضا ها حتي المقدور نزديک به محل کار کارکنان نوبت کار باشد .

10.فراهم نمودن امكان چرت

فضاي آرام و مجزا كه در آن کارکنان نوبت کار بتوانند استراحتي30-20 دقيقه اي بكنند به جلوگيري از چرت زدن آنان در حين کار كمك مي كند.

11.استفاده از نور درخشان

تامين نور بيشتر براي كارکنان نوبت کار در هنگامي كه خستگي آنها افزايش مي يابد كمك مي كند تا سطح هوشياري خود را مانند روز حفظ كنند و از خواب آلودگي جلوگيري نمايد که به اين منظور مي بايست از نور درخشان در طراحي محيط هاي کار، در حين شيفت شبانه، استفاده گردد. لازم به ذکر است براي تنظيم مجدد ساعت بيولوژيكي و متوقف ساختن ترشح هورمون ملاتونين كه باعث خواب آلودگي مي شود نور LUX 1000 يا بيشتر مورد نياز است.

12.ايجاد محيط مناسب جهت صرف غذا در شيفت شب







ج ) كنترل هاي فردي ( نوبت كار)

شرکت مي بايست کارکنان نوبت کار را آموزش دهد تا اقدامات فردي زير را انجام دهند:

1. جبران كمبود خواب

استفاده از استراحت هاي كاري برنامه ريزي شده و مرخصي هاي استحقاقي، براي جبران كمبود خواب

2. چرت كوتاه قبل از شب كاري

چرت45-30 دقيقه اي قبل از شروع شيفت شب باعث افزايش چشمگير هوشياري حين كار خواهد شد.

3. رعايت بهداشت خواب شامل:

حفظ عادت هاي خواب خوب. اين امر شامل داشتن خواب روزانه 8-6 ساعت و عدم جايگزيني چرت به جاي دوره خواب معمول در خانه است.

نظم دادن به برنامه خواب. ساعت رفتن به رختخواب همه روزه ساعتي خاص باشد (اين امر باعث تنظيم ساعت بيولوژيك بدن مي شود) و هم چنين طول زمان خواب يكسان پيش بيني گردد.

4. فراهم سازي مقدمات و محيط مناسب براي خواب که مي تواند شامل :[2][1]

- اطاقي تاريك و آرام به منظور جلوگيري از هر گونه عامل بر هم زننده خواب

- استفاده ازپرده هاي ضخيم براي پنجره ها براي جلوگيري از نفوذ نور و صداي ناخواسته.

- مسواک زدن ، حمام کردن ، و پوشيدن لباس خواب

- نصب صداگير با ضريب عايقي بالا در اتاق خواب براي جلوگيري از انتقال صدا از طريق ديوارها

5. استفاده از روش هاي استراحت و تمركز و نرمش روزانه جهت رفع استرس و خستگي بدن و خواب آسانتر

6. استفاده از رژيم غذايي مناسب

رژيم غذايي مناسب و متعادل براي حفظ ذهني هوشيار درحين كار و بهبود كيفيت خواب ضروري است.

6-1- اجتناب از خوردن غذاهاي پر ادويه و چرب چون باعث ايجاد مشكل براي معده و اختلال در خواب مي‌شوند.

6-2-در صورت عادت نوشيدن چند فنجان قهوه مي تواند باعث بالا رفتن هوشياري و چالاکي شود.البته مهم است که کافئين پيش از ساعت 3 بامداد مصرف شود تا در زمان خواب فرد شب کار در جريان خون وي باقي نماند.


[1][1] در مورد نکات و توصیه های بالا خانواده نقش کلیدی در قبال فرد نوبت کار ایفا می کند که همان حفاظت وی در برابر عوامل مزاحم هنگام خواب می باشد . خانواده می بایستی نگرش و رفتاری را اتخاذ کند که در آن خواب نوبت کار همانند سایر افراد جامعه ، حمایت شده و از هر گونه اغتشاش و عامل مزاحمی بدور باشد.

[2][1] در مورد نکات و توصیه های بالا خانواده نقش کلیدی در قبال فرد نوبت کار ایفا می کند که همان حفاظت وی در برابر عوامل مزاحم هنگام خواب می باشد . خانواده می بایستی نگرش و رفتاری را اتخاذ کند که در آن خواب نوبت کار همانند سایر افراد جامعه ، حمایت شده و از هر گونه اغتشاش و عامل مزاحمی بدور باشد.