-
آیا شیطان فرشته بود ؟
مفهوم شیطان در كتب لغت چنین بیان شده كه هر چیز متمرد اعم از جن و انس و هر جنبنده را شامل مىشود.
شیطان از ماده «شطن شطونا یعنى دور شد دور شدنى» وجه تسمیه آن است كه از درگاه حضرت آفریدگار مطلق رانده شده است.
در مجمعالسلوك آمده است «شیطان آتشى ناصاف است كه آمیخته به تاریكى كفر است در جسم و روان آدمى مانند خون جریان دارد»
فرهنگ دهخدا آن را چنین معنا كرده است: وجودى مظهر خبث و شرارت كه موجب گمراهى و شرك و غرور و ظلم و بدبختى افراد بشر گردد باید متذكر شد:
اولًا، شیطان یا ابلیس «جن» بوده است نه فرشته «فسجدوا إلّا إبلیس كان من الجنِّ(1) پس سجده كردند جز ابلیس كه از جن بود». علاوه بر این شیطان به تصریح قرآن از جنس آتش بوده است(2) ولى در هیچ جاى قرآن نیامده است كه ملائكه و فرشتگان از آتش خلق شده باشند. همچنین در قرآن تصریح شده كه ابلیس عصیان كرد و حال آن كه فرشتگان به دلیل ماهیت خلقتشان به هیچ وجه عصیان نمىكنند.
ثانیا، براساس آیات قرآن كه طرح تفصیلى و تفسیر آن در این مجال ممكن نیست، جن مانند انسان، موجودى مختار، انتخابگر و صاحب اراده است و هنگامى كه بر سر دو راهى قرار گیرد، یكى را برمىگزیند. سورههاى: ذاریات/ 56 انعام/ 130 جن، 15، 14 و 11 بقره/ 24 تحریم/ 6 اعراف 38.
بنابراین، شیطان از آنجا كه جن بوده است، موجودى انتخابگر و صاحب اراده بوده و توان سرپیچى از فرمان خداوند را داشته است.
ظاهر خطاب الهى (3) این است كه ابلیس از فرشتگان استثنا مىشود. محققین معتقدند كه ابلیس از جن بوده و ماهیتى متفاوت با فرشتگان دارد. لذا در بررسى این آیات گروهى معتقدند كه فرشتگان و ابلیس با هم به یك امر مأمور به سجده شدهاند. اما از باب غلبه فرشتگان و اكثریت آنها در آیات الهى چنین تعبیر شده كه به فرشتگان امر كردیم. گروهى دیگر معتقد شدهاند كه اساساً دو امر شده یكى به فرشتگان و دیگرى به ابلیس. اما در آیه تنها امر اول ذكر شده است.
مرحوم علامه طباطبایى (ره) نظر دیگرى دارند. ایشان مىفرمایند ابلیس در مقام و رتبهاى بود كه فرشتگان در آن مقام قرار داشتند (و این شاید به دلیل عبادات زیاد ابلیس باشد) امیرالمؤمنین (ع) در همین خطبه قاصعه مىفرماید: ابلیس شش هزار سال خداوند را عبادت كرد كه معلوم نیست از سالهاى دنیا بوده یا آخرت.
و لذا متمایز از آنان نبود و امر به سجده متوجه همین مقام و مرتبه بود. اما ابلیس به دلیل مخالفت و عصیانش از این مقام تنزل كرده و از فرشتگان متمایز شد. بنابر این تعبیر حضرت على (ع) در خطبه قاصعه نیز همین ملاك مىتواند باشد. در واقع حضرت مىفرمایند: ابلیسى كه در مقام و مرتبه در رتبه ملائكه بود، به واسطه استكبار از آن مرتبه تنزل نمود (4).
نكته قابل توجه این است كه فهم معارف دینى از طریق نظر به همه متون دینى میسر است و آن چه از مجموع متون دینى فهمیده مىشود ملاك مىباشد و همان طور كه گذشت به صراحت قرآن ابلیس از جنّ مىباشد. لذا مرحوم علامه با توجه به مجموع آیات در این باب این نظر را ارائه كردهاند
پىنوشت
(1) كهف 05.
(2) اعراف/ 112.
(3) حجر، آیهى 30 و 31
(4) علامه طباطبایى، المیزان، ذیل آیه 11 سوره اعراف
