کار اقماری، زندگیِ دو زندگی " living two lives

مولف: هادی غلامی ابراهیم آباد: چکیده: با افزایش تقاضا برای نفت و گاز در جهان وبه دنبال آن افزایش تولید، به معنای افزایش دکل، سکو، ریگ‌های حفاری و سایر اقلام مورد نیاز خواهد بود. کار مستقیم بر روی دکل های حفاری و سکوهای ثابت تولید و بهره برداری نفت و گاز نیز بعنوان بخشی از پروسه تولید میباشد. در این میان با توجه به مقتضیات کار، شرایط اقلیمی و ویژگیهای محیطی شاخه‌های جدیدی از کار نوبتی با عنوان کار اقماری بوجود آمد . الگوی کار اقماری عموما به صورت 2هفته کار و 2 هفته استراحت می باشد. این نوع کارمی تواند برای خانواده نیز سخت باشد و تقریبا هر اتفاقی که رخ میدهد همسر فرد ، تنها می ماند .این نوع کار دارای اثرات مخربی بر روی شخص و خانواده میباشد که از آن جمله می توان به استرس، چرخش مدیریت خانواده بین پدر و مادر، نفرت از محیط کار و مشکلات جنسی اشاره نمود که باعث کاهش نرخ اقبال به این کار شده است.
کلمات کلیدی: نفت و گاز ، کار اقماری ، استرس

مقدمه :
الوین تافلر نویسنده کتاب موج سوم بیان مینماید که دگرگونی های جدید در نظام تولید ثروت باعث تغییرات همه جانبه در کلیه ابعاد شده و زندگی خانوادگی، کسب و کار و … را دگرگون ساخته است . وی با مثالهای فراوان و جامع، مسائل و حوادث را به زیبایی، از زوایای مختلف و در قالب های متفاوت تجزیه و تحلیل و ترکیب نموده و اثری را خلق کرده که هر متفکری را وادار به تفکر و تجدید نظر در نگرش نسبت به جامعه انسانی می نماید. تافلر به زیبائی، آینده جهان را به تصویر کشیده و مطرح کرده است که چگونه شیوه زندگی، تجارت و ارتباطات بر پایه نیازها و در چهارچوب فن آوریها تغییر خواهد کرد.( شکل 1 )
موج سوم موج دوم موج اول
از هم گسستن خانواده پیدایش خانواده هم افزود خانواده هسته ای خانواده گسترده و جمعی خانواده
کار در خانه و تغییر محیط کارخانه و شرکت کار در کارخانه و شرکت کار در مزرعه جنگلی و کوهستان محیط کار
برق، انرژی خورشیدی، انرژی اتمی انرژی فسیلی، نفت و گاز آب، باد، درختان انرژی
الکترونیک کامپیوتر، صنایع فضایی، صنایع اعماق دریاها و صنایع بیولوژیک زغال سنگ، راه آهن، منسوجات، فولاد، گاوآهن، چرخ،
اختراعات ضروری صنایع

تاریخچه :
نخستین عملیات حفاری برای پیدا کردن و استخراج نفت از اعماق زمین در سال 1859 توسط کلنل ادوین دریک (E.Drake) در محلی بنام Titusville در ایالت پنسیلوانیای آمریکا صورت گرفت . آغاز فعالیت صنعت نفت در ایران به کشف نفت در چاه شماره یک در 5 خرداد1287 برمیگردد و صنعت نفت در منطقه خاورمیانه متولد گردید و میدان نفتی بهرگانسر اولین میدان نفتی کشف شده در خلیج فارس در سال 1338 بود که اولین سکوی نفتی در خلیج فارس نیز در همین میدان در سال 1340نصب و راه اندازی شد.( 1(

جایگاه و اهمیت نفت :
تاریخ نفت در ایران ، که با جذر و مدهای شدید سیاسی ، اقتصادی و اجتماعی همراه بوده است به یک قرن بالغ می شود . نفت سبب دگرگونیها و تحولات بنیادی شگرفی در امور اقتصادی و سیاسی و اجتماعی ایران همچون همه جای دیگر جهان ، شده است . اما با وجود همه تحولات ژرف همه جانبه ناشی از نفت در کشور ما ، متاسفانه ، در جهت بررسی مسایل نفت ، کوشش های کمی بعمل آمده است و اطلاع و آگاهی عمومی نسبت به مسایل نفت کشورمان بسیار اندک است .( 2 )
ایران در جایگاه طبیعی خود دومین دارنده ذخایر نفت و گاز در جهان می‌باشد، به طوری که 137/49میلیارد بشکه ذخیره نفت و 26/74 تریلیون متر مکعب ذخیره گاز قابل استحصال است که در پایان سال 82 جایگاه ایران را در تامین بخشی از نفت مورد نیاز جهان براساس سهمیه‌بندی سازمان اوپک در رتبه دوم قرار داده است. چنانچه‌ تولید از مخازن نفت و گاز ایران با روال کنونی ادامه یابد و ذخایر جدید کشف نشود تولید نفت خام، مایعات و میعانات گازی حدود 90‌سال و گاز طبیعی نزدیک به 200 ‌سال ادامه خواهد یافت .( روزنامه دنیای اقتصاد ، شنبه 11 شهریور1385، شماره 1045 ) و اقتصاد ایران که به طور مستقیم از طریق بودجه جاری و بودجه عمرانی به شدت به درآمدهای نفتی وابسته است .
صنعت نفت و گاز طیف گسترده ای از فرصت های شغلی را فراهم نموده است ، برخی از انها دور از ساحل ( offshore ) و در دریا قرار دارند . کار مستقیم بر روی دکل های حفاری نفت و گاز و تاسیسات ثابت سکوهای تولید و بهره برداری نفت و گاز نیز بعنوان بخشی از پروسه استخراج نفت میباشند .دکل هایی با ماشین های حفاری با فن آوری بالا که مخازن بالقوه نفتدر زیر کف دریا را حفاری می نمایند .
اهمیت موضوع :
مساله ای که باید به آن توجه داشت، افزایش چشمگیر تقاضا از صنعت فراساحل برای تولید انرژی بیشتر در جهان است. هر چند که تقاضا از شرکت‌های فراساحل در جهان برای تولید نفت و گاز بیشتر روز به روز در حال افزایش است، ولی افزایش در تولید به معنای افزایش ساخت کشتی، دک، سکو، ریگ‌های حفاری و سایر اقلام مورد نیاز این شرکت‌هاست.
بنابر آماری که انجمن بین‌المللی پیمانکاران دریایی IMCA در اوایل سال 2007 میلادی منتشر کرده است، صنعت فراساحل ظرف دو تا سه سال آینده حداقل سفارش ساخت 50 فروند کشتی ویژه انجام فعالیت‌های فراساحل، کشتی‌های تدارکاتی، کشتی‌های لوله‌گذار، و... دریافت خواهد کرد. البته باید به این ارقام حدود 100 فروند کشتی حفاری (ROV) و سفارش ساخت 40 دکل حفاری شناور ظرف را هم اضافه کرد. ( 3 )
تعریف کار اقماری :
الگوی کار اقماری عموما به صورت 2هفته کار و 2 هفته استراحت می باشد . کار اقماری معمولاً براساس دو روز کار و یک روز استراحت و یا یک روز کار و یک روز استراحت و 12 ساعت کار روزانه تعیین گردیده است. برنامه کار طرح اقماری در مدیریت تولید دریائی بر مبنای 14روز کار و 14 روز استراحت و 12 ساعت کار روزانه است. در مورد سایر شرکتها به اقتضاء عملیات و موقعیت خاص برنامة اقماری تدوین شده است . برنامه 3-3 در برخی از تاسیسات انگلستان که معمولا در مناطق دور دست هستند اجرا میگردد . (e.g. West of Shetland). یا الگوی 4-4 که در جنوب دریای چین اجرا می گردد. در تاسیسات دریایی در کشور نروژ الگوی 4-2 اعمال میگردد.( 4 )
دلایل کار اقماری:
در شرایط جدید بسیاری از فرایندهای تولیدی و صنعتی از نظر اقتصادی و فن آوری می‌بایستی بدون انقطاع و 24 ساعته فعالیت نمایند. نوبتکاری که از گذشته دور با اشکال سنتی وجود داشت به تدریج و در شکلی کاملا“ متفاوت شیوع پیدا کرد و رفته رفته شاخه‌های جدیدی از کار نوبتی بوجود آمد که متناسب با مقتضیات کار، شرایط اقلیمی و ویژگیهای محیطی و اجتماعی نامهای گوناگونی یافت . از جمله در ایران و صنعت نفت به لحاظ شرایط خاصی که بود نوعی از نوبتکاری تحت عنوان طرح اقماری معمول گردید.

شیفت :
در ابتدای سده 19 تکنولوژی پروژه های تولید به گونه چشمگیری برای ارضای نیاز های جامعه معاصر پیشرفت کرده است. این پدیده باعث تکامل روشهای استفاده اثربخش از منابع و نیروی انسانی موجود شده است. برخی کشورهای صنعتی، نظام نوبتکاری را به عنوان رویکردی برای حداکثر بهر وری از منابع انسانی و تضمین استمرار فعالیت صنایع و کارخانه ها اتخاذ کردند. در نتیجه جمعیت نوبتکار به گونه پیوسته ای رشد کرده و این رشد اکنون سریع تر از گذشته دنبال می شود. از سال 2004، یک پنجم نیروی کار دنیا به صورت شیفتی کار می کنند Suzuki ,2004)) ( 5)
کار اقماری فقط بر اساس مدت کار و استراحت تنظیم نمیشود بلکه طول مدت شیفت و چرخش شیفت بین روز و شب در تنظیم آن موثر است. در هر پریود کاری امکانات (جا و مکان ) فقط جهت دو گروه کاری مهیا است . در نتیجه مدت زمان استاندارد برای هر یک از شیفت های روز و شب برای فرآیندهای عملیاتی مداوم شبانه روزی ،12ساعت می باشد. در واقع این موضوع برای تمام کارهای اقماری و تاسیسات فراساحل در سراسر جهان اعمال می گردد.(سازمان بین المللی کار)
اثرات نوبت کاری :
1) نوبت کاری بعنوان یکی از عوامل استرس زای محیط کار، می تواند یکی از ریسک فاکتورهای بیماری قلبی محسوب شود.
2) در گروه نوبت کاران فشار خون سیستولیک بطور معنی داری بر اثر نوبت کاری افزایش نشان می دهد.
3) میزان افراد سیگاری در کارکنان نوبت کار بیشتر از کارکنان روزکار است.
4) ناراحتی های دستگاه گوارش، عوارض مغزی روانی
5) کاهش بهره وری
6) ایمنی
به نظر می رسد که افراد با افزایش سن به آهنگ های سیرکادین بدن خود بیشتر وابسته میشوند.همچنین ، افزایش سن سبب بروز پدیده بامدادگرایی میشود که در ان افراد مایل اند شب زودتر خوابیده و بامداد نیز زودتر از خواب برخیزند . بامدادگرایی یکی از بازدارنده های مهم در تطابق با نوبت کاری به شمار می رود و برخی بیماری ها در شرایط نوبت کاری تشدید میشوند .( 6 )
دیگر اثرات :
اثرات غیبت متناوب همسران در سال 1980 شناخته شدند. کارکنان اقماری بایست خانه ، خانواده و دوستان خود را برای 2 هفته در هر 28 روز ترک کنند.این بدان معناست که آنها تعداد زیادی از تعطیلات ، جشن تولدها ، روز اول مدرسه رفتن فرزندانشان را از دست میدهند . خوب یا بد ، افراد اقماری 50% از آنچه را که در خانه می گذرد از دست می دهند در حالی که در محل کار خود هستند .انتخاب این سبک از زندگی به دلایل مختلفی است و بستگی دارد چه کسی داستان را تعریف نماید .
بعضی از همسران از نبـود شوهـران احساس رضایت داشتند و یکی بیان می کرد «هر وقت شوهرم می رود من با دوستانم به راحتی رفت و آمد می کنم .»
یکی دیگر رسیدگی به امور خانه را در غیاب شوهر راحت تر می دانست. یکی از زنان بیان می کرد «وقتی شوهرم در خانه نیست نگرانی از غذا ، تمیز کردن خانه و امثال آن را ندارم . خانمی اظهار می کرد «نبود شوهر موجب می شود که زن اتکاء به نفس پیدا کند و خیلی چیزها را که به درد زندگی می خورد یاد می گیرد و خودش امور خانه را بچرخاند» (7 )
زندگی کارکنان کارکنان اقماری می تواند برای خانواده در خانه سخت باشد و تقریبا هر چیزی که اتفاق می افتد همسر شخص در حالی که نیمه دیگر در محل کار است ، تنها می ماند . بزرگ نمودن فرزندان بوسیله همسر در 50% ایام حداقل دلهره آور است. این مستلزم انتخاب یک همسر خیلی خیلی استثنایی است . ( 8 )
به قول موریس و تیلور« سندرم شوهران اقماری» که با علائم اضطراب ، افسردگی و مشکلات جنسی همراه است و« سندرم زنان زیردریایی » که با انواع بیماریها و اختلالات رفتاری همراه است حاصل این نوع کار است. (7 )
Morrice و همکارانش اضطراب ، افسردگی و مشکلات جنسی را در این فراق و تجدید دیدار شناسایی نمودند و آن را سندرم شوهران اقماری نامیدند و در بسیاری از همسران ( و نه همه انها ) گزارش گردید. در نمونه او ، سه نوع پاسخ متفاوت به جهت غیبت ، از سوی همسران خدمه نفت ، دریافت گردید . )9)
گروهی که نمی تواند این رفت و آمدها را تاب بیاورند و از عهده ان بر نمی ایند و احساس تنهایی ، نقص ، اضطراب و افسردگی میکنند . گروه دیگر از زنان که نه از غیبت همسران خود راضی هستند و نه از بازگشت انها ( 14 روز غیبت و 14 روز حضور ) و گروه سوم همسرانی بودند که ، سازگاری پیدا کرده بودند و یاد گرفته بودند که چگونه از عهده آن برآیند و از احساس آزادی و مسئولیت خانواده خود لذت ببرند .(9)
این مطالعه نشان می دهد که غیبت متناوب و پی در پی همسران کاملا متمایز از جدایی گاه به گاه یا طولانی مدت است . رفت و برگشت های متناوب و مکرر مانع آن خواهد بود که اجازه بدهد پذیرش و انطباق به عادت های جدید صورت پذیرد . (9)
تاثیر مشکلات بالقوه ناشی از عدم وجود شوهر به صورت متناوب نه تنها بر همسران بلکه بر روی فرزندان این پرسنل نیز تاثیر می گذارد . در مصاحبه ای که Mauthner و همکارانش با کودکان ( 18 – 3 ساله ) از خانواده های کارکنان شاغل در سکوهای دریایی انجام دادند دریافتند که پروازهای مکرر پدران آنها یک منبع اندوه و اضطراب برای این کودکان بوده است به ویژه اگر وقایع کلیدی بعنوان مثال روز تولد ، روز اول مدرسه و .... را از طریق این فقدان ، از دست داده بودند . (9)
مصاحبه همچنین نشان می داد که کودکان از خطرات کار کردن در دریا و تاثیرات غیبت پدرشان بر مادر نیز نگران بودند. اگر آننها آگاه بودند که هنگامی که پدرشان در خانه بود ، آنها پدر و مادرشان را بیشتر از بچه هایی که پدرشان در شهر کار می کردند ، می دیدند . (9)
ارتباطات تلفنی نقش بالقوه مهمی را در اداره کردن فشارهای کار و زندگی ایفا میکند . در خصوص نقش تلفن ، پرسنلی که امکانات تلفنی داشتند 48% سختی انطباق با غیبت برای آنها گزارش گردید در صورتی که این عدد برای کسای که امکانات تلفنی نداشتند این عدد 73% گزارش گردیده است .
علل تاثیرات مخرب کار اقماری برخانواده :
1) غیبت طولانی مدت از خانه و محیط خانواده میتواند به مانند یک کاتالیست برای طلاق و فروپاشی خانواده باشد.
2) چرخش مدیریت خانواده بین پدر و مادر و سردرگمی فرزندان از تبعیت از دوگانگی سرپرستی .
3) شرایط خاص فرهنگی جامعه ما در انتظارات خود از نقش مادر به عنوان حامی روابط عاطفی در خانواده و نقش پدر به عنوان محوری و سرپرستی خانواده که در اجرای طرح اقماری متاسفانه چندان توجهی به آنها نشده است .
4) تعارض شدید بین دو مقوله کار و خانواده و نهایتا حالات شدید نفرت کارکنان از محیط کار می شود.


تحقیقی روی 742 نفر از کارگران سکوهای نفتی صورت گرفت که نتایج آن در " مجله پزشکی حرفه ای " منتشر شده است . نمونه ها در طبقه سنی 20 تا 50 سال قرار داشته و 61 درصد متاهل و 26 درصد از انها بیشتر از 5 سال در سکوهای نفتی سابقه داشتند . گروهی از کارگران یک هفته مشغول به کار و یک هفته در مرخصی بودند و گروه دیگربه طور متناوب مدت کار و مرخصی شان حدود 14 روز و ساعات کار روزانه آنان 12 ساعت بود . از این گروه 24 درصدشان دچار سوانح ناشی از کار شده بودند. در این گروه رفتار ریخت A که با شتابزدگی، بی حوصلگی، روحیه رقابت، سخن گفتن انفجاری، فزون تنشی و میل مفرط به موفقیت مشخص می شد، مشاهده شد،و نتایج نشان داد که کارگرانی که از حمایت محیط خانوادگی برخوردار نیستند، بیشتر در معرض خطر قرار دارند وجود رفتار ریخت A یکی از عوامل آسیب پذیری کارگران بوده است . (10 )


دو نوع ریسک برای این کار دیده شده است:
1- ریسک های عملیاتی ، که ناشی از خطای انسانی خواهد بود .
انفجار (حادثه سکوی Alexander Kielland در سال 1980 که در آن 123 نفر جان خود را از دست دادند وPiper Alpha در سال 1988 که 167 نفر قربانی گرفت) ، آتش سوزی ،خفگی از گاز، کاهش بهره وری و ......
2- ریسک هایی برای سلامتی روانی و فیزیکی (در بین ابعاد بهداشت روان، استرس شغلی بیشترین تاثیر را در بین کارکنان اقماری روی بعد «اضطراب» و در بین کارکنان روزکار روی بعد «افسردگی» دارد. )
استرس شغلی کاهش بهداشت روان کارکنان و به دنبال آن کاهش توانایی‌های روانی و جسمانی کارکنان را در پی دارد) منبع خبر:خبرگزاری دانشجویان ایران – ایسنا
استرس شغلی :
استرس شغلی ناشی از شغل استرسی است که فرد معینی بر سر شغل معینی دستخوش آن میشود .هانس سلیه (Hons Selye ) را میتوان نخستین کسی دانست که در سال 1956 استرس را به عنوان پدیده تازهای در نوع خود به طور کامل می دهد . آثار استرس مانند بسیاری از ناراحتی های روانی و عاطفی دیگر قابل سرریزشدن از محیطی به محیط دیگر یا انتقال از حوزه ای از زندگی به حوزه ای دیگر است. آثار و بازتاب های استرس شغلی چه بسیار که موجب خراب شدن روابط افراد به ویژه همسران می شوند ، رنج و ناراحتی پدر و مادر به کودکان منتقل می گردد ، فرصت ها و دستاوردهای شغلی از کف می روند ، وکیفیت زندگی در کل لطمه می بیند . لطمه ای که به کیفیت زندگی افراد وارد می شود به اضافه هزینه های واقعی اقتصادی گویای آن است که استرس شغلی مشکلی است با ابعاد اقتصادی – اجتماعی باور نکردنی و شایان توجه بسیار است . (11)
نشانه های استرس شغلی :
بیر ( Beehr) و نیومن ( Newman ) در 1978 سه دسته از نشانه هایی را که در شرایط استرس شغلی بروز میکنند را به شرح ذیل نام برده اند : (11)
1) نشانه های روانی : نارضایتی از شغل ، افسردگی ، اضطراب ، ملامت ، احساس ناکامی ، انزوا و بیزاری .
2) نشانه های جسمانی : بیماری های قلبی – عروقی ، ناراحتی های معده ای – روده ای ، انواع حساسیت ها ( آلرژی ها ) ، بیماری های پوستی ، اختلال در خواب ، سردرد و ناراحتی های تنفسی
3) نشانه های رفتاری : به دو دسته تقسیم می شوند :
• دسته اول نشانه هایی که می توان گفت به طور مستقیم متوجه خود فرد شاغل است . مانند خودداری از کار کردن ، مصرف روزافزون دارو ، پرخوری یا بی اشتهایی ، رفتارهای ستیزه جویانه ذر برابر همکاران یا اعضای خانواده و بطور کلی مشکلات میان فردی .
• دسته دوم از نشانه های رفتاری پیامدش به سازمان یا تشکیلات اداری برمی گردد از جمله غیبت از کار ، رها کردن شغل ، افزایش حادثه های ناشی از کار و فقدان بهره وری .
پیتروکوفسکی در چهارمین کنفرانس کار و استرس که در سال 1999 با همکاری انجمن روانشناسی آمریکا و مؤسسه ملی سلامت و ایمنی برگزار شد، هشدار داد که دیر زمانی نخواهد گذشت که کارکنان ما دیگر خانواد های نخواهند داشت و علتش آن است که شرایط کار موجب شده که اعضای خانواده و روابط خانوادگی تحت تأثیر (منفی) فرآیند کار قرار گیرند . (12 )
استرس شغلی یکی از عوامل اساسی در کاهش بهره وری در سازمان ها و ایجاد عوارض جسمی و روانی در پرسنل است سلامتى انسان مى تواند

درا ثر وجود ا سترس دگرگون شود .

لذا بایست در فکر ایجاد ساز وکارهایی قوی و پرمایه برای فرهنگ‌سازی و «تعمیر فرهنگی» لایه‌های آسیب دیده در اثر اجرای طرح اقماری بود. و با توجه به سختی شرایط کار در طرح های اقماری نمی توان از یک نسخه اداری یکسان برای استخدام و بکارگیری افراد در مناطق عملیاتی مانند دیگر مناطق استفاده کرد بنابراین باید از شیوه های جدید بهره وری از جمله کار انعطاف پذیر در این مناطق استفاده کرد. همچنین با راهکارهایی مانند ایجاد کمیته های خاص کارشناسی و راهبردی ویژه کار اقماری و نوبتکاری در ساختار سازمانی مدیریت ها و شرکت های زیرمجموعه صنعت نفت، تقویت واحدهای روابط کار و مددکاری اجتماعی در واحدهای اقماری، استفاده از امکانات و تسهیلات جدید ارتباطی برای تقویت ارتباط کارکنان با خانواده در جهت اصلاح زیرساخت های زندگی کارکنان طرح های اقماری صنعت نفت گام برداشت .با توجه به اثرات دیرپای کار به صورت اقماری در سلامت جسمی و روانی کارکنان راه اندازی یک مرکز تحقیقات سلامت کار با هدف پایش و بررسی مداوم اثرات عوامل تهدید کننده سلامت کارکنان ضروری است.باید دورى کارکنان طرح اقمارى از خانواده را به عوامل استرس زاى اشاره شده افزود. چرا که دورى از خانواده، بستگان، دوستان و شهر و دیار و بی خبری از آن ها، فرد را همواره در شرایط پراسترس قرار مى دهد و با توجه به استرس زا بودن محیط کار، این شرایط مى تواند بهداشت روانى وى را تحت تأثیر جدى قرار دهد و مشکلات عدیده اى براى او ایجاد کند. ( 13)
در تحقیق کوپر و اسلن ( 1985) روی منابع حرفه ای و خانوادگی مشخص شد که خلبانان دارای استرس بالا از حمایت خانوادگی کمتری برخوردارند .
شرایط خاص حاکم بر مشاغل دریایی از مسائل و مشکلات خانوادگی گرفته تا محیط سخت و محدود ، از شرایط آب و هوایی محیط کار گرفته تا حجم توان فرسای کاری ، همه و همه باعث کاهش نرخ اقبال به این حرفه از یک طرف و ریزش نیروهای موجود از طرف دیگر شده است.9
"Work on a production platform is as many-faceted as a diamond" HELLESOY, 1985
کار بر روی سکوهای تولید مانند الماس دارای چندین وجه میباشد .
نتیجه گیری:
با توجه به سختی شرایط کار در طرح های اقماری نمی توان از یک نسخه اداری یکسان برای استخدام و بکارگیری افراد در مناطق عملیاتی مانند دیگر مناطق استفاده کرد بنابراین باید از شیوه های جدید بهره وری از جمله کار انعطاف پذیر در این مناطق استفاده کرد. با توجه به اثرات دیرپای کار به صورت اقماری در سلامت جسمی و روانی کارکنان راه اندازی یک مرکز تحقیقات سلامت کار با هدف پایش و بررسی مداوم اثرات عوامل تهدید کننده سلامت کارکنان ضروری است. 5

منابع و مآخذ:
1 - مجله اکتشاف و تولید ، شماره 50 ، مهر ماه سال 1387
2 - مسایل سیاسی- اقتصادی نفت ایران ، دکتر ایرج ذوقی چاپ 3 ، بهار 1375
3 - ایرما نیوز ، سایت انجمن صنفی کارگری دریانوردان تجاری ایران