صله رحم، حفظ روابط خویشاوندی

یکی از راههای جدی و اساسی در راه کمال و تعالی انسان ارتباطات اجتماعی است. بسیاری از نیازهای عالی آدمی و شکوفا شدن استعدادها و خلاقیتهای او فقط از طریق تعامل بین فردی اجتماعی تعریف میشود. ارتباط فرد با آفریننده این نظام، از سویی با رهبران دینی و ملی و از سوی دیگر با تمام جامعه انسانیت، بخصوص با اولویتهای عاطفی مانند: پدر و مادر، خویشان و جامعه همواره برقرار بوده است.
این رابطه با خویشان و اقوام در تمامی ادیان آسمانی و نظریات اجتماعی تاکید شده و در اسلام این پدیده تحت عنوان «صله رحم» مطرح و ضرورت آن در روایات و آیات مورد تاکید قرار گرفته است. پیامبر اکرم(ص) میفرماید: «سفارش میکنم حاضر و غائب امتم و آنانی که در اصلاب پدران و در رحم مادرانشان هستند تا روز قیامت که، صله رحم کنند اگر چه به فاصله یک سال راه باشد، زیرا صله رحم جزء دین است.»
● آثار حفظ روابط خویشاوندی:
۱) احساس امنیت:
الف) احساس مورد علاقه نبودن، طردشدگی و مورد تنفر و خصومت دیگران واقع شدن
ب) حس تنهایی
ج) احساس در معرض خطر بودن
حفظ پیوندهای فامیلی میتواند تنها بودن را از شخص گرفته و احساس نماید مورد علاقه و عطوفت دیگران قرار دارد و در نتیجه در کاهش استرس او موثر خواهد بود. در دید و بازدیدها اطمینان مییابد که مورد پذیرش خویشاوندان است و میداند در مواقع بروز ناملایمات از پشتوانه محکم و استواری برخوردار میباشد، روانشناسان معتقدند«برخورد منفی [دعوا و برخورد خصمانه] بهتر از بینوازشی و نادیده شدن است».در اینصورت توان و مقاومت افراد به تقویت «من» میانجامد و با داشتن «من قوی» مشکلات زندگی کمتر نمود یافته و فشار روانی کاهش مییابد.
این مسئله در مورد افراد سالمند مصداق بیشتری دارد، زیر احساس ناامنی در این افراد بیشتر است و به دلیل عدم قدرت برای ادامه کار و از دست دادن موقعیت اجتماعی، زمینه طرد شدگی و تنهایی برای آنان بیشتر فراهم میشود. بنابراین ارتباط و تعظیم سالخوردگان در کاهش حس ناامنی آنان بسیار موثر است. پیامبر اکرم(ص) میفرمایند: «تجلیل از پیران نوعی تجلیل از خداوند سبحان است.»
۲) احساس ارزش:
نیاز به ارزشمندی و عزت نفس یکی دیگر از عوامل موثر در بهداشت روانی فرد در جامعه است. این نیاز فقط در ارتباط با دیگران ارضا میشود. همراهی با جمع به نحو سالم و متعادل برای تعادل روانی و تکامل وجودی ضروری است.
حفظ روابط خویشاوندی به انسان اعتماد به نفس، توانایی و کفایت را القا کرده و او خود را موجودی مفید در دنیا مییابد. در غیر این صورت احساس حقارت و ضعف و یا حس خود بزرگبینی در فرد ایجاد میشود. یعنی شخص یا خود را کم و متزلزل تصور میکند و یا خود مدار و خودنما خواهد شد. هر دوی این قطبهای احساسی نشان دهنده اختلال در درک واقعیات و واکنشهای دیگران نسبت به خود است. روانشناسان معتقدند علت اصلی حس حقارت و خود بزرگ بینی را میتوان در طرد شدن مداوم از طرف اطرافیان دانست که همین مسئله ریشه بسیاری از ناهنجاریهای روانی است.
روابط اجتماعی چون بر اساس احترام متقابل و در فضایی از محبت و علاقه نسبت به یکدیگر صورت میگیرد و طرفین بر مبنای علاقههای عاطفی و فامیلی اقدام به دید و بازدید میکنند و جهت ابراز ارادت و نشان دادن محبت و احترام قلبی که برای طرف مقابل خود قائل هستند دست به چنین عملی میزنند، بنابراین فرد احساس میکند مورد تائید اطرافیان واقع گردیده است. به عبارتی معاشرت باعث میشود فرد در میان خانوادهاش محبوب شود.
با احساس ارزش شخص به دیگران محبت میورزد و به این باور میرسد که میتواند رضایت و خرسندی اطرافیان را فراهم سازد. با توجه به اینکه صلهرحم یک تکلیف همگانی است، بنابراین باعث تامین احساس ارزشمندی و عزت نفس در طرفین میگردد.
۳) همانند سازی
اولین تجربه مهم کودک در همانندسازی معمولا با مادر آغاز میشود و با گذشت زمان با افراد دیگر خانواده و نزدیکان نیز مرتبط شده و روابط عاطفی، اجتماعی او گسترش مییابد و از همین راه «خود ایدهآل» را بر اساس در هم آمیختن این روابط بخصوص با همانند سازی با والدین و اطرافیان همجنس خود بنا مینهد.
دکتر فرزام جامعه شناس میگوید: در زندگیهای سنتی که خانواده گسترده است، محدوده ارتباطی طفل وسیعتر و تنوع همانند سازی او بیشتر بوده بنابراین اگر نتواند با پدر و مادر ارتباط برقرار نماید غالبا با پدربزرگ و مادربزرگ و حتی دایی و عمه و عمو و خاله ارتباط برقرار میکند و بسیاری از نیازهای خود را برآورده مینماید. در شهرهای بزرگ مثل تهران به علت شرایط زندگی شهری، خانواده گسترده کمیابتر است و کودکان نیز از روابط عاطفی متنوع محرومند.
راههای موثرتری که میتوان به عنوان الگو به بالا بردن رشد اجتماعی کودکان کمک کرد عبارتند از:
الف) داشتن دورههای هفتگی، ماهانه و... در خانواده و شرکت دادن فعال کودکان در آنها.
ب) احترام به دیگران و برخوردهای مودبانه بازدید کنندگان.
ج) ایجاد فضای صمیمی و گرم در دید و بازدیدهای فامیلی.
د)شرکت فعال همراه با کودکان در مراسم ملی، مذهبی، جشنها و سوگواریهای فامیلی و دوستان.
هر چه افق دید کودک وسیعتر میشود، فرصتهای زیادتری برای مشاهده و تقلید از رفتارهای افرادی که در این مسیر با آنها روبرو میشود، مییابد. یک نظریه پرداز اجتماعی میگوید: «بخش مهمی از آنچه فرد یاد میگیرد از طریق تقلید و یا الگوپردازی است.»
خوش رفتاری، ادب و راههای مختلف واکنش نسبت به دیگران کمتر با آموزش مستقل ممکن میشود بلکه از طریق الگو مشاهده و حتی بدون آگاهی خود الگو و الگو گیرنده، کسب میشود. لذا یکی از آثار روابط اجتماعی آموزش غیرمستقیم خوش رفتاری و تعادل در معاشرت و پختگی است.
۴) کاهش اضطراب اجتماعی [کمرویی ]
اصولا انسان موجودی اجتماعی و نیازمند برقراری ارتباط با دیگران است در صورت قطع ارتباط کامل از مردم، فرد هیچ انگیزهای برای خلق اثر چه در تولید و چه در دنیای علم، صنعت و هنر ندارد. روانشناسان معتقدند، بسیاری از نیازها و استعدادها و خلاقیتهای آدمی فقط از طریق تعامل بین فردی و اجتماعی ارضاء میشود. در این میان کمرویی نوعی توجه غیر عادی و مضطربانه به خویشتن در یک موقعیت اجتماعی که در نتیجه فرد دچار تنش روانی- عضلانی شده و رفتارهای خام و ناسنجیده و واکنشهای نامناسب بروز میکند.که ریشه «اضطراب اجتماعی» دارد تنها از طریق تقویت مهارتهای ارتباطی قابل درمان است. پدران و مادران و نزدیکان به عنوان موثرترین و محبوبترین الگوهای رفتاری در تعلیم و تربیت و تقویت این تکنیکها محسوب میشوند.
والدین مستقیم یا غیر مستقیم الگوی فرزندان به حساب میآیند. بنابراین خود اولیاء باید ترتیب اجتماعی لازم و همچنین مهارتهای ارتباطی با دیگران را داشته باشند تا بتوانند فرزندان خود را نیز اجتماعی تربیت کنند. زیرا در این تبادلات به دلیل بار عاطفی زیادی که در بر دارد بهتر میتوان کودک را به محیط بیرون از خانه آشنا کرد و با قرار گرفتن کودک در چنین موقعیت هایی او را آماده نمود تا با افراد و وضعیتهای جدید و غریبه راحتتر ارتباط برقرار کند.
و کمتر دچار اضطراب و ترس شود. بنابراین صله رحم در کاهش ترس و تقویت مهارتهای اجتماعی نقش موثری میتواند داشته باشد.
۵) جلب حمایتهای اجتماعی
شواهد نشان میدهد که افراد بهرهمند از روابط اجتماعی، سالم تر از افرادی هستند که از این تعاملات اجتماعی محرومند. پژوهشگران در یافتهاند هرچه تماسها و پیوندهای گروهی افراد بیشتر شود عمر آنها طولانی تر خواهد شد.
حمایت اجتماعی از طرف دوستان، فامیل، همکاران، همسایگان و آشنایان به صورتهای حمایت ملموس یا مادی مثل قرض دادن یا مراقبت از کودکان، حمایت اطلاعاتی، ارائه پیشنهادهای سودمند و همفکری کردن و حمایت عاطفی [القای اینکه شخص با ارزش و محترم و لایق مراقبت است] اعمال میگردد. این روابط فرد را از نگرش مثبتتری به زندگی و همچنین احساس عزت نفس بالاتری برخوردار میکند و با توزیع یا به حداقل رساندن آسیبهای ابتدایی رویدادهای بالقوه فشارزا را بی خطرتر میکند در اسلام توصیههای موکد نسبت به نیکوکاری و احسان، اخوت و الفت و محبت، حسن خلق و ایجاد سرور در مومنین، صلهرحم و عیادت از بیماران، ترغیب به جود و بخشش و سخاوت، تاکید بر جماعت و تعامل با دیگران شده است. ادیان الهی همه مومنین را اعضای یک خانواده میدانند که در یک شبکه اجتماعی گسترده روابط صمیمانه و منبعث از پیوند الهی با یکدیگر برقرار میسازند.
۶) تعادل روحی، روانی
بنیاد زندگی انسان در اجتماع دو بعد در هم تنیده شده است. اول اینکه هر فردی میخواهد همان گونه که هست و میخواهد باشد مورد تائید و احترام قرار گیرد. دوم اینکه به طور ذاتی و طبیعی همراهان خود را در همان راهی که هستند تائید کند.
دکتر رحمانی کارشناس روانشناسی میگوید: «فرد یاد نمی گیرد که اجتماعی باشد بلکه هست و این را خانواده، خویشان و جامعه شکوفا میکنند. میزان و سطح روابط منوط است به عوامل متعددی،اول اینکه ما یک سری نیازهایی داریم که در تقابل با دیگران شکل میگیرد و از طرف دیگر نیازهای متعدد روانشناختی هست که از طرف دیگران و محیط برآورده میشود و یکی از مولفههای تعریف از خود بر میگردد به تعلق ما به گروه و روابط داخل آن. هرچه سطح روابط عمیق تر و عاطفی باشد طبیعتا از اوضاع روانی رو به رشدی برخوردار خواهیم بود.»
هیزل برنر میگوید: «بزرگی انسان از این ناشی نمیشود که از خارج مقام والایی به او اعطا شود بلکه نشان آدمی در گرو این است که انسان خود خلا ق خویش است.»
روابط سالم اجتماعی و خویشاوندی دارای ویژگی هایی است که عبارتند از:
الف) در روابط بین فردی ارتباط به شکل طبیعی و ساده است و دیدگاههای یکدیگر را درک و لمس میکنند.
ب) انتظارات و خواسته هایشان از دیگری منطقی است.
ج) فعال نه به رشد و خشنودی دیگر توجه دارند.
د) هر یک آزادانه دیگری را در جهت خود بودن تامین میکنند و سعی در کنترل دیگری ندارند.
در روابط سالم هر یک از طرفین به اراده و اختیار همدیگر ارج نهاده و داشتن هدف و رشد در راستای خود شکوفایی را با ارزش و اهمیت تلقی میکنند.
عقیله سلطانپور- مشاور خانواده
روزنامه رسالت