مگه میشه؟ مگه داریم؟

[B]تکیه کلام، شرط موفقیت؟
[/B]
تکه کلام یا تکیه کلام که در اصطلاح شناسی عام، گهگاه «تکیه کلام» هم گفته می‌شود بخشی تقطیع شده از یک واژه یا ترکیب واژگانی است که معنای به‌خصوص یا تاکید وی‍ژه ای از آن به ذهن شنونده متبادر می‌شود. قصد رهیافت به ریشه‌های زبان شناسی این ماجرا را ندارم، چون کاری است تخصصی و در حوزه دانش زبان شناسان. قصدم از طرح موضوع، «تأثیر تکیه کلام» در ادبیات و به صورت مشخص در آثار نمایشی تلویزیونی است. استفاده از «تکیه کلام» در مجموعه‌های تلویزیونی، سابقه ای طولانی دارد. معمولاً یک یا دو شخصیت در آثار نمایشی حتماً تکیه کلام‌هایی داشته‌اند.
نویسندگان با این روش و تاکید بر تکرار فراوان آن و بیشتر با درون مایه طنز استفاده می‌کنند. «تکیه کلام‌ها» حتماً کمک ساختاری به متن نیز دارند. مثلاً برای پایان یافتن یک موضوع یا ختم بحث، شخصیت مورد نظر از «تکیه کلام» استفاده می‌کند و پایان ماجرا را به لبخندی متصل می‌سازد.

در میان هنرمندان وطنی، مهران مدیری و البته گروه نویسندگانش شیوه‌های تازه ای را از ترکیب واژگان و چیدمان لغات از تکیه کلام‌ها ابداع کرده‌اند. از «پاچه خواری» در سریال «برره» گرفته تا «واس ماس» در سریال «در حاشیه» نشان از ذوق این گروه در واژه‌سازی دارد. بعضی از واژگان در ماهیت اصلی، معنای طنز ندارند، اما همین بر اثر کثرت استعمال و یا بکارگیری بجا و بیجا توسط یک شخصیت در اثر نمایشی، واجد معنای تازه‌ای با بار طنز می‌شود.

مثلاً کلمات «مگه میشه» یا «مگه داریم» به تنهایی فاقد بار معنایی طنز است؛ اما همین واژه‌گان بر اثر تکرار در زمان‌های خاص که مثلاً ناشی از بهت و حیرت گوینده است، معنای تازه‌ای می‌یابد. بعضی از «تکیه کلام‌ها» در گذر زمان تبدیل به واژگانی با بار مفهومی مثبت و کاربردی می‌شوند و بعضی دیگر دقیقاً در جهت خلاف قرار می‌گیرند. اثر بخشی «تکیه کلام‌ها» در فرهنگ‌شناسی منوط و متصل به پیش زمینه آن است؛ یعنی وقتی کسی از واژه «پاچه خوار» در صحبت‌هایش استفاده می‌کند، مخاطب این جملات اگر دارای فرهنگ مشترک رسانه‌ای باشد، از محتوای آن باخبر می‌شوند و با توجه به پس زمینه ذهنی از کاربرد آن، معنای آن را دریافت می‌کنند.
دیده‌ام کسانی را که پس از چندسال دوری از وطن، در برابر شنیدن چنین واژه‌هایی، مبهوت به معنای آن فکر می‌کنند و اطرافیان مجبور می‌شوند با توضیحات فراوان، معنای آن را بازگو کنند. نکته پایانی، در مورد موفقیت یا عدم موفقیت یک مجموعه (معمولاً طنز) با استفاده از «تکیه کلام‌هاست». متاسفانه در بعضی از آثار نمایشی نویسندگان (و گهگاه با پیشنهاد بازیگران یا کارگردان) با تاکید براین موضوع، یعنی ایجاد تکیه‌کلام‌هایی برای چند شخصیت به‌صورت همزمان، از تاثیرگذاری آن می‌کاهند و به‌جای آن‌که این تکیه‌کلام‌ها به رونق اثر و به یادماندن آن کمک کند، منجر به پس زدگی توسط مخاطبان می‌شوند.

[B]قانون ـ علیرضا غفاری[/B]