کردستان، سرزمین عشق و شور

مریم شامخ

دخترک کوچکی با پیراهن آبی چین دارش، جلو می آید، اسمش را می پرسم می گوید: من نیشتیمان هستم معنی اسمش کمی برایم نامانوس است. می پرسم معنی اسمت چیست؟ می گوید: وطنم.
او در سرزمین کوهستانی کردستان چشم به جهان گشود و نام وطن از اولین روزهای زندگی در گوشش زمزمه شده است. اینجا کردستان است سرزمین عشق و زندگی.

سنندج

به استناد گفته مورخین، قلعه سند در سنندج را سلیمان خان اردلان، والی کردستان در زمان شاه صفی (۱۰۳۸-۱۰۵۲ ه.ق) آباد کرد. در گذشته به جای شهر سنندج فعلی شهری به نام سیر وجود داشت که این کلمه در فارسی به معنای سی سر است. سنندج مدت چهار قرن تحت حکومت حکام موروثی خاندان اردلان بود که نسب خود را به ساسانیان می رساندند. مکانهای دیدنی و جذاب این شهر عبارتند از: مسجد دارالاحسان – مجموعه تفریحی پارک آبیدر – باغ سپیدار – بازار سنندج – عمارت آصف (خانه کرد) – موزه سنندج – عمارت خسروآباد – عمارت وکیل – حسام خان – قرآن نگل – هاجره خاتون – امامزاده پیرمحمد – امامزاده پیرعهد – سد قشلاق – دریاچه قشلاق – پل قشلاق.

مریوان

این شهر حدود یک قرن سابقه تاریخی دارد. یکی از شاهزادگان قاجار به نام فرهاد میرزا که کمی پیش از مشروطیت دراین شهر حکومت می کرد قلعه ای بنا کرد که جریان نهایی آن در کتیبه ای که بر دیوار مسجد دارالاحسان یا مسجد جامع سنندج نصب شده است. دریاچه زریوار درغرب مریوان زیبایی خاصی به این شهر بخشیده است. از نقاط دیدنی و جذابیتهای گردشگری این شهر می توان از کوه کانی چرمه، قلعه الهام، قلعه مریوان (قلعه هلوخان)، دریاچه زریوار، آبشار کویله، بازار مرزی باشماق، بازار داخل شهر و پوشش جنگلی اطراف مریوان نام برد.

سقز

موقعیت طبیعی و نحوه استقرار شهر در دامنه ارتفاعات و رودخانه ای که از کنار آن می گذرد، این شهر را به یکی از زیباترین شهرهای استان کردستان تبدیل کرده است. نقاط دیدنی و جذاب این شهر عبارتند از مسجد جامع کو رحمان، مسجد دومناره، بازار قدیمی، کاروانسرا و بازار قدیمی سقز و تپه باستانی زیویه.

بیجار

بیجار از مناطق بسیار زیبا و حاصلخیز استان کردستان است. درباره وجه تسمیه آن آمده است ناصرالدین شاه با امیرنظام گروسی شبی در گروس به سر می برد و مطالبی داشت که می خواست تا صبح توسط جارچی پخش شود اما صبح روز بعد همه مردم از آن مطلب، آگاه بودند. از این رو آن شهر را بیجار می گویند. چشمه آب تلخ پیر مداح، برج آجری روشقون بابا، تپه کهنه قلعه قحور، مسجد خسروآباد گروس، قلعه قم چقای، بازار قدیمی بیجار، شکارگاه و منطقه حفاظت شده بیجار از نقاط دیدنی و جذاب گردشگری این شهر است.

بانه

تا اواسط سده ۱۳ هجری نام اصلی شهر بانه، «بدروژه» بود. نام بانه را از کلمه کردی (بان) به معنی پشت بام و متاثر از ارتفاعات و نحوه استقرار و موقعیت شهر بانه می دانند.از نقاط دیدنی و جذابیتهای گردشگری شهر می توان از نحله شوی، بازار بانه، مرکز خرید شهر، تفریحگاه طبیعی آربابا وپوشش گیاهی اطراف بانه یاد کرد.

قروه

این شهر در دشت وسیعی در ۹۳ کیلومتری شرق سنندج و شمال غربی همدان قرار دارد و از آغاز در طول جاده سنندج به طرف همدان توسعه یافته است. مرکز حکومت این شهر در گذشته روستای قصلان بود که توسط «امان الله خان» بزرگ والی معروف کردستان احداث شده است.

کامیاران

کامیاران از شهرستانهای جدیدالتاسیس استان کردستان است که در فاصله ۶۵کیلومتری جنوب سنندج واقع شده است. ویژگیهای عمومی، فرهنگی مردم شناختی مردم این شهرستان نیز مانند سایر نواحی استان کردستان است. این شهرستان در فصول بهار و پاییز آب و هوای دلپذیری دارد. نقاط دیدنی و جذاب این شهر عبارتند از کتیبه باستانی تنگی ور، تپه تیانه، تپه تومره ریزه، نقش برجسته و سنگ نبشته اورامان، چشمه آب معدنی گوار، رودخانه تنگی ور، روستای شگفت انگیز و تاریخی پالنگان. همچنین تاسیس مجتمع پرورش ماهیان سرد آبی (قزل آلا) واقع در ۴۵کیلومتری کامیاران – مریوان در بستر رودخانه سیروان با ظرفیت ۵۶۴ تن در سال بزرگترین مجتمع سردآبی کشور به شمار می آید و به جذابیت منطقه افزوده است.

دیواندره

دیواندره از دیگر شهرهای استان کردستان است که در فاصله ۹۵کیلومتری شمال سنندج واقع شده است. دیواندره امروزی یکی از کانونهای در حال توسعه روستایی است که طی یک دهه به شهر تبدیل شده است. این شهرستان آب و هوایی معتدل دارد. نقاط دیدنی و جذاب این شهر عبارتند از: غار کانی میکائیل، غار کرفتو، تفریحگاه طبیعی سارال، تفریحگاه طبیعی چهل چشمه، کوه چهل چشمه.

سروآباد

این شهرستان مرکز یکی از دیدنی ترین مناطق توریستی کردستان به شمار می آید که به تازگی به شهرستان تبدیل شده است. مناطق کهن در اطراف این شهرستان بسیار است. آرامگاه پیر شالیار به روایتی که یکی از روحانیون زرتشتی بوده است، در روستای اورامان تخت قرار دارد. نقاط دیدنی و گردشگری این شهرستان عبارتند از: تفریحگاه دزلی و درگی چشمه و آبشار معروف بل و رودخانه خروشان سیروان.

دیگر جاذبه های سیاحتی استان کردستان

قلعه قم چقای:

قلعه قم چقای در ۱۲کیلومتری روستای قم چقای از توابع بیجار واقع شده است. این قلعه مانند اژدهایی باستانی و بسیار کهن و از شاهکارهای باارزش تاریخی است که از گذشته های دور به یادگار مانده است. براساس نظریات کارشناسان، بنای این قلعه به سده های ۹-۸ پیش از میلاد می رسد. در حد غربی، دره های ژرفی به عمق ۱۰۰متر وجود دارد که با راهی سنگلاخ و سخت به صفحه غربی منتهی می شود. تنها قسمتی از قلعه که فاقد موانع است و در حقیقت جناح قلعه را تشکیل می دهد، احتمال دستیابی به قلعه را تا حدی آسان می سازد. در حاشیه شمالی دره حفره ای به ابعاد ۵*۲*۳متر وجود دارد که با زیبایی تمام تراشیده شده است. در شمال غربی این حوزه پلکانی طویل وجود دارد که سه دوره س***ت مادها، پارتها و اشکانیان را دربردارد. بر دیوارهای تونل شرقی که از ساخته های عصر مادهاست، در عصر مغول محراب کوچکی با چهار پلکان ساخته شده که در نوع خود جالب توجه است.

حمامهای تاریخی کردستان

از دیگر جاذبه های تاریخی و دیدنی استان کردستان حمامهای آن است. این حمامها معماری قدیمی و بسیار جالبی دارد. به عنوان مثال می توان از حمام عمارت آصف (خانه کرد) که یکی از زیباترین حمامهای غرب کشور است و حمام پاشاخان، حمام خان (ظهیری)، حمام شجاع لشکر، حمام شیشه، حمام صلاحی، حمام عموالخالق، حمام عمارت مشیر دیوان، حمام عمارت ملالطف الله شیخ الاسلام، حمام عمارت وکیل، حمام وکیل الملک در سنندج و حمام حسن آباد در روستای حسن آباد سنندج و حمام خدری در شهر بانه و حمام تصلان در ۵کیلومتری شمال شهر قروه نام برد.

مسجد و قرآن نگل کردستان

نگل مرکز دهستانی به همین نام از توابع بخش کلاترزان سنندج است که در ۶۵کیلومتری غرب سنندج و در مسیر جاده سنندج – مریوان قرار دارد. در کتابهای تاریخی از جمله حدیقه ناصریه مطالبی به این شرح آمده است: «در یکی از روستای این بلوک که نگل نامیده می شود مسجد قدیمی به نام مسجد عبدالله عمران وجوددارد. در داخل مسجد روستای نگل، قرآنی خطی از دوران گذشته وجود دارد که بنا به اعتقادات و باورهای مردم یکی از چهار قرآن خطی که در زمان خلیفه سوم به رشته تحریر و به چهار اقلیم دنیا فرستاده شده است. به همین دلیل مردم اعتقاد زیادی به این کلام الهی دارند و برای حل مشکلات و گرفتاریهای زندگی خود از آن یاری می جویند. در این دیار مردم قسم دروغ به این قرآن را گناهی بزرگ و نابخشودنی می دانند. چگونگی انتقال این قرآن به روستای نگل روشن نیست. اما با توجه به گفته ها و حکایات عامه، این قرآن در دوران صفویه از دل خاک بیرون آورده شده است و از آن زمان در مسجد قدیمی روستا به منظور زیارت اهالی نگهداری می شود.

غار باستانی کرفتو

غار کرفتو در شهرستان دیواندره در ۷۲کیلومتری شرق شهرستان سقز قرار دارد. با توجه به تحقیقات به عمل آمده، در دوران مزوزوییک کرفتو در زیر آب بوده و در اواخراین دوره ارتفاعات آن از آب خارج شد. غار کرفتو از غارهای آهکی و طبیعی است که درادوار مختلف جهت استفاده و س***ت انسان تغییر حالت داده و به معماری صخره ای در چهارطبقه در دل کوه حفر شده است. طول غار حدود ۷۵۰متر است و راههای فرعی متعددی از آن منشعب می شود. در طول این غار تغییرات و دگرگونی های عمده و دخل و تصرفات بسیار در آن به وجود آمده و حجاران هنرمند، به زیبایی فضاهایی را در مدخل های غار تراشیده و اتاقها، راهرو و دالانهای متعددی را به وجود آورده اند. این غار در سال۱۳۷۹ گمانه زنی شده با بررسی باستان شناختی در محوطه بیرون و داخل غار آثاری از دورانهای مختلف به دست آمد.
کشف تراشه ای سنگی در طبقه چهارم و محوطه بیرون غار می تواند نشانه ای از استفاده انسانها در دوران پیش ازتاریخ از این غار باشد.

عمارت سالار سعید (موزه سنندج)

یکی از بناهای تاریخی استان کردستان که از جاذبه های ارزشمند جهانگردی نیز برخوردار است، عمارت سالار سعید است که در حال حاضر به موزه تبدیل شده است. این بنا در اواخر حکومت ناصرالدین شاه قاجار به وسیله ملالطف الله شیخ الا سلام، یکی از علمای معروف اهل سنت در دوره قاجار، احداث شد که بعدها به مالکیت سالار سعید سنندجی درآمد و به نام وی معروف شد. شیوه و سبک معماری و ساخت این عمارت از معماری دوره قاجار تاثیر گرفته است. این موزه شامل بنای اصلی و حیاط است. جالب ترین قسمت بنا ارسی بزرگ تالار است که چهارسال وقت صرف ساختن آن شده است. این ارسی هفت لنگه دارد و شاهکاری از هنرهای چوبی است. پس از انقلاب اسلامی به علت نامعلومی در پی یک آتش سوزی خسارتهایی به ارسی ها و سقفهای این بنای تاریخی وارد شد. درحال حاضر این خرابی ها بازسازی و تعمیر شده و بنا زیبایی اولیه خود را بازیافته است.

خانه آصف وزیری (خانه کرد)

یکی از آثار دینی و تاریخی سنندج خانه آصف است که در مرکز شهر سنندج واقع شده و قدمتی ۱۳۰ساله دارد. این عمارت از لحاظ گچ بریها و ارسی های قدیمی بسیار زیبا است. سبک معماری، سنگهای تراش خورده و برجسته و طاقهای هلالی این ساختمان منظره بدیع و قابل تحسینی به وجود آورده است.

عمارت خسروآباد

عمارت خسرو آباد در بلوار شبلی (خسروآباد) شهر سنندج واقع است که تاریخ بنای اولیه عمارت و باغ آن به صورت دقیق مشخص است. در سال۱۲۲۳ ه.ق امان الله خان اردلان حکمران مقتدر کردستان برای فرزندش خسروخان ناکام بخشهای دیگری را به این بنا اضافه کرد و دارای دوبخش قصر سلطنتی و فضای بیرونی است. تزئینات معماری این بنا شامل گچ بریها، آجرکاری و ارسی های زیبایی است. عمارت خسروآباد شاخص ترین بنای استان کردستان است که به عنوان مقر حکومت والیان اردلان مورد استفاده قرار می گرفت.

موسیقی محلی

موسیقی کردستان با پشتوانه غنی تاریخی در میان موسیقی کشور، پیشرو و ممتاز است. ارتباط موسیقی با زندگی مردم در مراسم مختلف قابل مشاهده است. موسیقی محلی وعرفانی کردستان همانند یکی از نیازهای اولیه زندگی و فعالیت مردم است، اساسا کردستان را پایتخت موسیقی و عرفان ایران می دانند. رقص محلی هه لیه رکی از اصیل ترین رقصهای محلی دنیاست که نشات گرفته از فرهنگ و تمدن کردها و بر آمده از باورهاو اعتقادات مردم است.از خصوصیات مهم رقص کردی دسته جمعی بودن، هماهنگی نفرات و حرکات موزون است. نفرات رقصنده دستهای یکدیگر را به منزله اتحاد و همدل بودن می گیرند و با ابهت و وقار خاصی می رقصند. پوشیدن لباسها و کفشهای یک دست و یک رنگ محلی نفرات رقصنده جلوه و زیبایی خاصی به رقص می دهد.

کردستان کنونی

کردستان کنونی یکی از استانهای معروف و حاصلخیز کشور ایران، با مساحتی حدود ۱۷۸۵۷ کیلومتر مربع در شمال غرب ایران با ۳۴ درجه و ۴۳ دقیقه تا ۳۶ درجه و ۲۶ دقیقه عرض شمالی و ۴۵ درجه و ۳۱ دقیقه تا ۴۸ درجه و ۱۹ دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار دارد. این استان از جانب شمال به استانهای آذربایجان غربی و زنجان، از شرق به استانهای زنجان و همدان، از جنوب به استانهای کرمانشاه و همدان و از غرب به کشور عراق محدود است بر اساس تقسیمات کشوری در حال حاضر دارای ۶ شهرستان، ۱۰ شهر و ۱۹ بخش، ۷۶ دهستان و ۲۰۲۵ آبادی است. بر اساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن مهرماه سال ۱۳۶۵ جمعیت استان کردستان ۱۰۷۸۴۱۵ نفر بوده است که از این تعداد ۳۷/۷۰ درصد در نقاط روستایی س***ت داشته اند.
بر اساس نتایج مقدماتی طرح آمارگیری جمعیت در سال ۱۳۷۰، جمعیت این استان در این سال به ۱۲۳۰۵۶۰ نفر رسیده است، از این تعداد ۵۸۶۹۷۳ نفر در نقاط شهری و ۶۴۳۵۸۷ نفر در نقاط روستایی س***ت داشته اند.
ولی طبق آخرین سرشماری نفوس و مسکن آبان ۱۳۷۵ و اعلام آن به وسیله استاندار کردستان از رسانه های عمومی ، جمعیت این استان به ۱۵۰۰۰۰۰ نفر رسیده است.

جغرافیای کردستان قدیم

ابتدای ولایت کردستان قدیم از کنار دریای هرمز ، خلیج فارس است که بر ساحل دریای هند واقع شده و از آنجا به خط مستقیم کشیده می آید تا به ولایت ملاطیه، در شمال حلب واقع در سوریه و مرعش، شیراز مرکز استان فارس منتهی می گردد و در جانب شمالی این خط، ولایت فارس و عراق عجم، نواحی مرزی کوهستانی میان عراق و ایران و آذربایجان و ارمن صغری و ارمن کبری، تمام نواحی ولایت ازنه و قفقاز است و طرف جنوبی آن عراق عرب، بغداد و بصره و موصل و دیار بکر قرار گرفته است. ولیکن «کردستان کنونی ایران» فلات مرتفعی است واقع در مغرب ایران که از شمال محدود است به فلات جنوب آذربایجان و حوزه دریاچه ارومیه، از مشرق به همدان و خاک افشار و از جنوب به دره رود دیاله و در مغرب حد فاصل طبیعی ما بین این فلات و جلگه بین النهرین عراق، دره رود دجله است.
سرزمین کردستان از هر طرف به وسیله کوه های بلند محصور شده و قسمت جنوب غربی آن به انضمام جنوب شرقی که در حوزه دجله و فرات واقع شده، همه جلگه و چشمه سار و اراضی حاصلخیز است که رودخانه ها و چشمه های طبیعی آنها را دائر و مشروب می نماید. کوه های بلند کردستان همان کوههای طرف شمال شرقی است که سلسله جبال زاگرس هم به آنها منتهی می شود. غالب کوه ها را جنگل های طبیعی پوشانیده و از طرف اراضی سبز و خرم آنها را احاطه کرده است. نعمت های طبیعی، اصول زندگانی را در این سرزمین برای سکنه آن به آسانی فراهم نموده و آب و هوای خوب تابستانی و کوه و صحراهای با صفای ییلاقی و قشلاقی بر جاذبه طبیعی آن افزوده و معادن و گنج های طبیعی دست نخوردهآن، توجه زمین شناسان و باستان شناسان را به خود جلب کرده است.

جغرافیای سیاسی کردستان

ناحیه ای که امروزه کردستان نامیده می شود تا قرن هفتم هجری به اسامی مختلف خوانده شده است و نام کردستان ظاهرا در اواخر دوره سلجوقی (سال ۵۹۰ قمری) به ولایات واقع در بین آذربایجان و خوزستان (یعنی همدان، دینور، کرمانشاهیان در مشرق زاگرس و ولایات شهر زور و سنجار در مغرب این سلسله) اطلاق گردیده است. زیرا تا آن تاریخ کتابهای جغرافیا، این شهرها جزو بلاد جبال و جزیره دیاربکر ذکر شده است و هیچ یک از جغرافی نویسان ایرانی و عرب تا قرن هفتم هجری ذکری از کردستان به میان نیاورده اند و اولین بار به نام کردستان در کتاب نزهه القلوب حمدالله مستوفی، تالیف شده و به سال ۷۴۰ هجری قمری دیده می شود.
در ایران، قبایل کرد در کرمانشاهان و گروس و سنندج و بعضی از نقاط آذربایجان یعنی ارومیه، اشنویه، سردشت، سلماس، خوی و ماکو س***ت دارند و اغلب نواحی مرتفع کوهستانی را مسکن خود قرار داده اند. عده ای نیز از کردهای مغرب به نقاط دیگر ایران کوچیده یا کوچانده شده اند. در مشرق ایران نواحی قوچان و بجنورد در شمال دره گز، ورامین، منجیل، قزوین و در جنوب غربی پشتکوه در جنوب بختیاری و بعضی نواحی فارس و کرمان مسکن ایالات کرد است. این عده با آنکه به قبایل و شعب مختلف تقسیم شده اند و دارای مذهب و عقاید گوناگون هستند، عموما از یک نژاد و تابع حکومت مرکزی ایران هستند.

پیشینه تاریخی کرد

یکی از شعبه های مشهور نژاد آریایی که محققان را در آریایی بودن آنها شکی باقی نیست کردان هستند. کرد یکی از شاخه های درخت کهنسال برومند نژاد ایرانی است که چند هزار سال قبل از میلاد مسیح از شمال غربی و شرقی به طرف دریای خزر و اطراف کوه های زاگرس و آرارات آمده اند.
کلمه کرد از جمله کلماتی است که با عمر ساکنین غربی آسیا از دوره تاریخ قدیم پا فراتر گذاشته و به عصر حجر هم رسیده است. تحقیقات زمین شناسی ثابت می کند که انسان های عهد حجر قدیم این ناحیه از فلات ایران، در غارها و شکافهای کوه ها زیست می کرده اند. ادواتی که از اقوام دوره موسترین از سلیمانیه به دست آمده با ابزار و آلاتی که از غار کرفتو به وسیله «راولین سن » کشف و مورد مطالعه قرار گرفت شباهت دارد. این شواهد کاملا آشکار می سازد که دوران این غارها با آخرین پیشرفت عصر یخبندان مقارن بوده است. از هزاره سوم پیش از میلادی در آثاری که به زبان های سومری و آکدی به دست آمده از اقوامی یاد می شود که در کوهستان های غربی ایران ساکن بوده اند، عمده این قبایل عبارتند از: هوریان، لوبیان، کاسیان، و گوتیان. به هر حال کردان از قدیمی ترین نژاد آریایی هستند که از دیر باز در سرزمین ایران به سر می برند و محل س***تشان به سیاه شهرت یافته است.
«شولگیShulgi» یکی از جهانگشایان معروف عهد باستان (۲۲۷۲ – ۲۲۲۶ قبل از میلاد ) و یکی از سلاطین بزرگ و نامدار سومین سلسله پادشاهی «اور» پس از جلوس به تخت سلطنت به توسعه کشور خود همت گماشت و در سال ۲۸سلطنتش ولایت آنشان آنزان را گرفت و در سال های آخر سلطنتش چون سکنه کوهستان کردستان (زاگرس) طغیان کردند، مکرر به آن سامان لشکر کشی کرد و بسیاری از نقاط آنجا را به باد غارت داد… در این هنگام «گیمیل سین» برای تحکیم قدرت خویش سرزمین منقلب کردستان را به دست امیری توانا به نام وارادننرWarabnannar داد.
بدین طریق ملاحظه می شود که اولین بار در تاریخ عهد باستان، کتیبه ای از وارادننر، که مربوط به چهار هزار سال پیش است، نام و عنوان «کرد» مشاهده می گردد. تورودانژن baangun Thurea این مطلب را از جمله آشور شناسی فرانسه جلد پنجم، (۱۹۰۲ ۱۸۹۸ میلادی) نقل کرده است و قرائت وی موردتایید محققان قرار گرفته است.
از میان اقوام ایرانی، کردان بیش از همه سالم و دست نخورده مانده اند زیرا مکان آنها کوهستانی صعب العبور است و کمتر معبر نژاد مهاجم واقع شده است ولی نباید تصور کرد که محل اقامت اکراد منحصرا کوهستان های زاگرس است بلکه آنان به همه اطراف پراکنده شده اند، قسمت وسطی و علیای شط دجله تمام خاک آشور قدیم و بخشی از ارمنستان را جزو قلمرو این نژاد بایستی شمرد. در حقیقت وسعت حوزه نژادی کرد، بیش از قلمرو سیاسی آن طایفه است.
از نویسندگان نژاد شناس سلف، ریچ Rich از لحاظ ساختمان طبیعی، اکراد را دو طایفه شمرده است: یکی چادر نشینان، که چوپان و رمه بان و سلحشورند و آنها را آسیرتا Assirta نامیده است، دیگر ده نشینان و کشاورزان که به نام گوران خوانده است.

منبع: روزنامه مردمسالاری