بررسی تطبیقی آرای سنت توماس آگویناس و مرتضی مطهری درباره ی تربیت اخلاقی

[I][B]چکیده [/B][/I]

مقاله حاضر به بررسی تطبیقی آرای سنت توماس آگویناس و مرتضی مطهری درباره ی تربیت اخلاقی می پردازد . هدف از نگارش آن مطالعه ی تطبیقی آرای سنت توماس آگویناس و مرتضی مطهری به عنوان دو تن از متفکران بزرگ جهان اسلام و مسیحیت درباره ی تربیت اخلاقی می باشد تا از رهگذرآن بتوان راهبردها و راهکارهای عملی در تربیت اخلاقی استنباط کرد .
در این مقاله نقطه نظرات اساسی مرتضی مطهری و سنت توماس آگویناس در باب تربیت اخلاقی با استناد به آثار و نوشته های اصلی آنان بیان شده و در پایان نتیجه گیری کلی بعمل آمده است .

واژه های کلیدی : تربیت اخلاقی،سنت توماس آگویناس ،مرتضی مطهری .

[I][B]مقدمه [/B][/I]


دو از اندیشمندان بزرگ جهان اسلام و دنیای مسیحیت که در رشته های مختلف علوم متداول صاحب نظر بوده اند، مرتضی مطهری و سنت توماس آگویناس می باشند. مطهری و آگویناس در زمینه فلسفه، اخلاق و عرفان نظری تالیفات ارزشمندی دارند.
این دو اندیشمند به بررسی اخلاق و تربیت اخلاقی توجه ویژه ای نشان داده اند.
در این مقاله هدف اصلی بررسی تطبیقی آرای سنت توماس آگویناس و مرتضی مطهری درباره ی تربیت اخلاقی می باشد تا به کمک آن بتوان طرز تلقی این متفکران و فیلسوفان بزرگ مسلمان و مسیحی را در مورد ماهیت امور اخلاقی و اهداف و روشها و رویکردهای تربیت اخلاقی کشف نمود و از رهگذر آن بتوان به رهنمودهای عملی در زمینه تربیت اخلاقی دست یافت .



[I][B]ماهیت اخلاق و تربیت اخلاقی از دیدگاه مرتضی مطهری و سنت توماس آگویناس[/B][/I]


به عقیده ی مطهری تربیت صحیح و همه جانبه زمانی محقق خواهد شد که:
اولا ً: به رشد و پرورش استعدادهای انسانی توجه شود.
ثانیاً: هماهنگی و تعادل میان استعدادهای انسانی به وجود آید و به این ترتیب در درون انسان نظامی واحد و منسجم حکمفرما شود.
ثالثاً:استعدادها دردرجه عالی از فعلیت به ثمررسیده باشند.(بانشی،1381،ص 296)
به رابطه انسان با خودش (نفس خودش) اخلاق گفته می شود که درصد سعادت بشر در گرو این رابطه است.(مطهري، 1374، ص 26)
مطهری در تعریف تربیت اخلاقی چنین می گوید :
" تربیت اخلاقی به مفهوم پرورش روح انسان، خصلتها، سجایاو ملکات و همچنین تقویت اراده می باشد، علاوه بر این پرورش انسان تا زمانی که خصایص مافوق حیوان پیدا می کند، مفهوم تربیت اخلاقی می باشد. "
مطهری ایمان و مذهب را پشتوانه محکمی برای اخلاق می داند، یعنی اخلاق که خود یک سرمایه بزرگ برای زندگی است بدون ایمان اساس و پایه درستی ندارد،زیربنای همه اصول اخلاقی و منطق آنها، بلکه سر سلسله همه معنويات، ایمان مذهبی یعنی ایمان و اعتقاد به خداست .(حسيني ،1360،ص 37)
در مکتب سنت توماس آگویناس تربیت اخلاقی و ملاک تشخیص حسن و قبح اعمال اخلاقی مبتنی بر معیار عقلانی است زیرا توماس می گوید:
"... در هرکه عقل هست، اراده هم هست ، ..." و "در هر که اراده یا میل هست عشق نیز باید باشد." آموزه تقدم عقل بر اراده در نظریه او پیرامون ماهیت انسان نیز منعکس است، آنجا که می گوید:" انسان در حقیقت حیوان ناطق است."
از سوی دیگر اصل توماسی تقدم عقل بر اراده ، در علم اخلاق او نیز تبین می یابد.اراده دارای تمایلی طبیعی در تلاش جهت خیر بوده یا اصلاً عبارت از همین تمایل است . اما تلاش اراده بدون وساطت عقل،کاملاً منجر به هرج و مرج می شود . عقل و تنها عقل است که اهداف را به عنوان اینکه خوب یا بد هستند، می شناسد، و عقل از این طریق اراده را قادر به اجرای اعمال معین ارادی می سازد . اینکه می گویید متعلق اراده، خیر است بدین معناست که هر موضوعی تاآنجا که بعنوان خیر درک شود، اراده را به حرکت وامی دارد .(ناس،1382،صص659-657)
بنابراین در مقام مقایسه می توان گفت:
ماهیت تربیت اخلاقی از منظر شهید مطهری امری متعالی و قدسی است ولی در مکتب سنت توماس آگویناس سیر و سلوک اجتماعی است .



[I][B]اهداف تربیت اخلاقی از دیدگاه مرتضی مطهری و سنت توماس آگویناس[/B][/I]


به نظر شهید مطهری از آنجایی که دین اسلام حاکمبت و جاودانگی است دستورهای اسلام در باب اخلاق هم جنبه جاودانگی، پیشینی و مطلق دارد نه تنها در مکتب شهید مطهری بلکه در مکاتب اخلاقی دیگر نظیر مکتب راسل، مکتب افلاطونی و یا در مکتب قدما که معیار اخلاقی بودن در آنها متفاوت است، اخلاق و اهداف آن امری کلی و ثابت در همه زمانها است.
البته به نظر شهید مطهری فعل یا رفتار اخلاقی می تواند نسبی باشد به این معنی که یک فعل ممکن است به یک اعتبار یا در یک شرایط ، اخلاقی باشد .و به اعتبار دیگر غیر اخلاقی. در این دیدگاه، پرستش، فضیلت دوستی و دوری از رذایل و ... هدفهای واسطه ای و قرب الهی و کسب رضای حق تعالی از اهداف غایی تربیت اخلاقی معرفی شده اند. بنابراین اهداف تربیت اخلاقی از منظر مطهری امری پیشینی و ثابت است.وآگویناس معتقد بود که:
"خدا به عنوان غایه الغایات انسانی باید اراده انسانی را بی چون و چرا مجذوب سازد."
هدف تربیت اخلاقی،همچنین هدف غایی انسان،لقاء خداوند در زندگی آتی است یعنی معرفتی مستقیم و صرفاً عقلانی از خداوند. این لقاء خداوند،سعادت جاودانی را فراهم می سازد،یعنی حالتی از بهجت که ماهیت آن از نظر توماس مانند نظر آگوستین، سرمستی از دارایی حقیقت است . حیات اخلاقی نیز ، نهایتاً در جهت وصول به این غایت نهایی است.
مشخصه غایت شناسانه ی علم اخلاق آگویناس،مترتب بر نظریه ی او در مورد عالم به عنوان یک کل است.
هر گونه عمل و رویدادی در عالم به این دلیل واقع می شود که غایاتی وجود دارند که این رویداد در جهت آنها هدایت شده و فاعل در راستای این غایات تلاش می کند.در این میان آنچه به انسان حالتی استثتایی می دهد ، این حقیقت است که در میان همه ی فاعلها (به جز خداوند و فرشتگان) او تنها فاعلی است که به غایت خود آگاهی هوشمندانه دارد و به ابزار وصول به این غایات نیز علم دارد.(ترانوی، بی تا،ص137)


[I][B]تربیت اخلاقی از نظر شمولیت و جامعیت در نظر شهید مطهری و سنت توماس آگویناس[/B][/I]


در مکتب شهید مطهری به همه ابعاد وجودی انسان توجه عمیق شده و به پرورش همانگ آنها توصیه زیادی گردیده است . به عبارت دیگر از نظر شهید مطهری رشد هماهنگ و موزون همه ارزشها و فضایل انسان ضروری است تا به این ترتیب سیمای اخلاقی و روحی انسان زیبا و موزون شود.
در این دیدگاه کامل ترین انسان کسی است که تمام کمالات و ابعاد مادی و معنوی در درون او به حد اعلای خود به طور هماهنگ رشد یافته باشد. بنابراین تربیت اخلاقی از دیدگاه شهید مطهری همه جانبه( مادی و معنوی) است.
ولی در دیدگاه سنت توماس آگویناس انسان موجودی اجتماعی است که زاده می شود، رشد می کند، بالغ می شود و در آغوش خانواده و اجتماع بدرود حیات می گوید. انسانها به عنوان موجوداتی اجتماعی، نظامهای ارتباطی مانند سخن گفتن، نوشتن و خواندن به وجود آورده اند این نظامهای ارتباطی که لازمه زندگی اجتماعی اند، اکتسابی بوده و باید فرا گرفته شوند. ( پاک سرشت،1388ص83)
بنابراین تربیت اخلاقی دارای بعد فردی و اجتماعی است، اخلاق تومیستی، نیازمند شخصی است که افعال خود را تا آنجا که می تواند عاقلانه هدایت کند و به جایگاه خود در پیکره ی کلی واقعیت و نوع فاعلی که هست وقوف داشته باشد.خیر انسان بر اثر هدایت افعال و احساساتش طبق اندیشه عقلانی، حاصل می شود.


[I][B]فضیلت و رذیلت اخلاقی از دیدگاه مرتضی مطهری[/B][/I]


فضایل اخلاقی از دیدگاه شهید مطهری عبارتند از:
حكمت،شجاعت،عدالت،ارادهواختياروايثار.
فضایل اخلاقی تحت تاثیر عوامل بی شماری می باشند . در صورتی که فردی با چنین عواملی مواجه شود موفقیت بیشتری در دستیابی به فضایل اخلاقی کسب می کند، البتهنمي‌توانگفتكه يك عامل به تنهايي آدمي را به سوي خير و فضيلتسوقمي‌دهد،بلكهمجموعه‌ايازاينعوامل انسانرادرداشتناخلاق نيكوحسنهياريمي‌دهند.
اينعواملنيزبهاينترتيبمي‌باشند : تزکیه و تهذیب نفس ،خودآگاهی و خودشناسی، مالکیت بر نفس و تسلط بر خویشتن، وجدان، قلب سلیم و روحیه سالم، جهاد، مراقبه و محاسنه،کار، ایمان به خدا ،اغتنام فرصت ها، نماز، روزه، تقويتحساعتمادبه نفسازسويديگرفضايليوجوددارندكه علاوهبراينكه خود نوعيفضيلتاخلاقي مي‌باشند، به عنوان يكياز عواملموثردرايجادفضايلاخلاقينيز محسوب مي‌شوند.(مطهری،1384،ص125)
اين فضايل عبارتنداز: خدمتبه خلق ، تقوا ، غبطه ، عبادت ، زهد ،تفکّر و تعقل ، محبت ، عشق ، آزادي ،كرامت و عزت نفس، صبر، توكل و پرورش جسم. ( دوستداري،1387 ،ص225) مطهری در بین آثار خود،از رذایل بی شماری نام برده که گاهی فقط به ذکر نام آن رذیلت و مثالی برای فهم آن اکتفا کرده است .
انواع رذايل اخلاقي از نظر مطهري عبارتند:
از بغض، حسد، تن‌پروري، دروغ، تهمت، از خودبيگانگي، استثمارو ظلم علاوه بر اين برخي از فاكتورها وعواملوجود دارندكه منحصراً در به وجودآوردن رذايل اخلاقي تأثير مستقيم ياغيرمستقيمدارنداگر انسانی به این عوامل برخورد کند، رذایل و صفات ناپسند و مذموم ، زودتر از دیگران در وجود او رشد پیدا می کند . این عوامل عبارتند از:
غرور ، علم ناقص ، تبعیص ، بحران معنوی ، آرزوهای دراز ، افراط و تفریط در کار ، به هم خوردن تعادل اجتماع و فقدان عدالت اجتماعی .(دوستداری،1378،ص 157)


[I][B]شر و خیر اخلاقی از دیدگاه سنت توماس آگویناس[/B][/I]


آگویناس در ابتدا برای آن که بتواند تعریفی دقیق از شر اخلاقی به دست دهد، میان شر و گناه تمایز قایل می شود:
آگویناس شر را نبود خیر متناسب با یک عین خاص می داند.اما شر مفهومی اعم از گناه است، همانگونه که درباره ی خیر و صواب می توان گفت، زیرا هر نبود خیری در هر موضوعی که باشد، یک شر است در حالی که گناه به معنای دقیق کلمه شامل عملی است که در جهت قصدی خاص انجام می پذیردو فاقد نظامی متناسب با آن هدف است.
با این تعریف از گناه، می توان آن را به کارهای طبیعت نیز نسبت داد، مثلاً می توان ازگناه طبیعت سخن گفت اما معنای متعارف گناه بر عمل فاعل اخلاقی دلالت می کند، جایی که معیار تعقل یک موجود عقلانی است و انحراف از معیار در عمل شر اخلاقی نامیده می شود. علاوه بر این هر چند گناه هم به معنای انحراف از یک قانون و سنجه است و هم به معنای دور افتادن از غایت مناسب ، اما می توان گفت :
از نظر آگویناس" ماهیت گناه بیشتر در نادیده گرفتن قانون عمل است تا نرسیدن به غایت یک عمل" بر این اساس او بنیان ملاحظات بعدی خود را پی ریزی می کند و ماهیت دقیق شر اخلاقی را این گونه تعریف می کند:
"عملی با نقص ناشی از نادیده گرفتن معیار عقلانی."(ورنون جی،بی تا،صص107)
اخلاق تومیستی، نیازند شخصی است که افعال خود را تا آنجا که می تواند عاقلانه هدایت کند و به جایگاه خود در پیکره ی کلی واقعیت و نوع فاعلی که هست وقوف داشته باشد.خیر انسان بر اثر هدایت افعال و احساساتش طبق اندیشه عقلانی، حاصل می شود.
خداوند نیز چیز دیگری نمی خواهد ،"چون که ما خداوند را به خشم نمی آوریم ، مگر آن که کاری بر خلاف خیر خود انجام دهیم."
بنابراین ، خیراخلاقی کاری نیست که قانون گذار قادر مطلقی ، انسان ها را ناگزیر به انجام آن کند ، بلکه فعلی است که مطابق کمال خردمندانه ی انسان در جهت فاعلی بهتر شدن، خود را بیشر شایسته ی سعادت غایتی و رویت خدا سازد.(گریدی،1384،ص180)
این نوع اخلاق ، بی آنکه لحن ایده آلیستی داشته باشد ، شبیه یک تئوری خود کمال گرایی است.
آگویناس ، عمده تعلیم خود در باب قواعد اخلاقی بر نظریه ی عدالت طبیعی مبتنی کرده است.
طبیعت انسانی در برخی کارکردها با حیوانات عالی تر شریک است ، اما بر اثر انجام فعالیتهای عقلانی از آنها متمایز می شود. برخی از این کارکردها، همواره ثابت و در ارتباط با طبیعت انسان و قواعد اخلاقی یکی هستندو در این پیوند تغییر نمی کنند.


[I][B]بحث و نتیجه گیری [/B][/I]


اگرچه دیدگاه این دو متفکر بزرگ مسلمان و مسیحی (آگویناس و مطهری) دارای وجوه اشتراکی می باشد اما دیدگاه مطهری از عمق و وسعت بیشتری برخوردار است و به تمامی ابعاد وجودی انسان توجه دارد و هیچ یک از ابعاد وجودی انسان را نادیده نمی گیرد . در صورتی که دیدگاه آگویناس بیشتربه جنبه های فردی واجتماعی توجه دارد و سایر ابعاد وجودی انسان را نادیده می گیرد.
به طوری که ماهیت تربیت اخلاقی از منظر شهید مطهری امری متعالی و قدسی است ولی در مکتب سنت توماس آگویناس ماهیت تربیت اخلاقی شامل سیر و سلوک اجتماعی است .
در خصوص هدف تربیت اخلاقی باید گفت که هر دو متفکر معتقدند که: قرب الهی و کسب رضای حق تعالی و لقای توام با بهجت یا همانا تجربه حضور در پیشگاه خداوند هدف تربیت اخلاقی بشمار می رود.
به طور کلی می توان نتیجه گرفت که استخراج اندیشه های این دو متفکر بزرگ اسلامی و مسیحی در خصوص اخلاق و تربیت اخلاقی ، قادر است ما را در استنباط و استخراج دلالت های تربیت اخلاقی رهنمون گرداند که برای پرورشکاران ، معلمان و دست اندکاران تعلیم و تربیت مفید واقع می گردد .



[I][B]منابع و ماخذ : [/B][/I]


- بانشي،سعيد،(1361)،تعلـــــــيموتربيتازديدگاهشهيدمرتضيمطهري،پاياننامةكارشناسي ارشــد ، رشته تاريخ وفلسفهتعليموتربيت،دانشگاهشيراز
- حسینی، سید فخرالدین، (1360)، فرازی از اندیشه های استاد شهید مطهری،تهران، انتشارات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی .
- دوستداری، اعظم، مقایسه دیدگاههای اخلاقی خواجه نصیرالدین طوسی و شهید مطهری وتلویحا تربیتی این دو نظریه، پایان نامه کارشناسی ارشد،رشته تاریخ و فلسفهتعلیم و تربیت، دانشگاه شیراز.
- گریدی، جوان،(1384)،مسیحیت و بدعت‌ها، مترجم عبدالرحیم سلیمانی، قم، انجمن معارف اسلامی ایران.
- مطهري، مرتضي،(1384)، فلسفه اخلاق، تهران، نشر نی .
- مطهری ،مرتضی،(1384)،امدادهاي غيبي،تهران،انتشارات صدرا.
- مطهری، مرتضی،(1353)، سیری در نهج‌البلاغه،تهران، انتشارات صدرا.
- ناس، جان‌بی،(1382)،تاریخ جامع ادیان، اصغر حکمت، تهران، مرکزعلمی فرهنگی.
- ورنون جی،یورک،(بی تا)،اندیشه وآثار سنت توماس آگویناس،مترجم سید حسن اسلامی،کیهان اندیشه،تهران،بی جا.

نویسنده :م. اسدی