بی‌حجابی و ریشه های آن

نویسنده:حسین شرف الدین
مقدمه
یکی از هنجارهای کهن و سنت های ملی و دینی دیر پای جامعه ایران اسلامی, سنت حجاب و پوشش کامل زنان هنگام حضور در اجتماع است. این هنجار در منطق دین, طیف گسترده ای از رفتارهای مختلف از پوشش کامل اندام به استثنای مواضع خاص گرفته تا شیوه گفتار, نگاه, راه رفتن, استفاده از زیورآلات, آرایش کردن و کاربرد مواد خوش بوکننده را دربرمی گیرد. افزون بر آن, به برخی امور حاشیه ای هم چون نوع دوخت, جنس لباس, رنگ و تناسب لباس با سن فرد نیز ارتباط می یابد. از این رو, حجاب کامل به معنای رعایت دقیق این مجموعه, متناسب با عرف اجتماعی و نقض کامل آن نشانه بی حجابی است. رفتار فرد باحجاب به دلیل رعایت معیارها و ضوابط و هم سویی با ارزش های اجتماعی با واکنش های مثبت و رفتار بدحجابان و بی حجابان با واکنش های منفی اجتماعی روبه رو می شود.
پدیده (بی حجابی) که گونه ای انحراف و کج روی اجتماعی به شمار می رود, پدیده ای است که جامعه ایران در سال های پس از پیروزی انقلاب اسلامی, در برخی شهرهای بزرگ و به ویژه در میان برخی گروه های جامعه با آن روبه رو بوده است. با وجود رخ دادن دگرگونی های بنیادین در سطوح مختلف اجتماعی و فرهنگی و توفیق نسبی در زدودن برخی مظاهر فرهنگ بیگانه, حکومت تاکنون نتوانسته است این معضل اجتماعی را به شکلی معقول حل کند و به این ضرورت فرهنگی و خواست همگانی, پاسخی شایسته بدهد. چه عواملی در شکل گیری این معضل موثر بوده و هستند و چرا تاکنون, با وجود حساسیت های شدید فرهنگی و اقدامات سازمانی, توفیق چندانی حاصل نشده است و چه موانعی برای درمان چنین معضلی وجود دارد. این نوشتار با هدف شناخت این معضل و تبیین چرایی و جست وجوی دلایل شکل گیری و بقای آن از دیدگاه جامعه شناختی, به صورت کتاب خانه ای و با تحلیل پژوهش های انجام شده و مشاهده های میدانی نگاشته شده است.

جایگاه اجتماعی پوشش
الگوی پوشش و کیفیت لباس در هر جامعه, بیش از آن که از شرایط اقلیمی, موقعیت تمدنی, اوضاع اقتصادی, نظام سیاسی, موقعیت سنی, جنسی و شغلی افراد, خواسته های شخصی و زیباشناختی افراد اثر بپذیرد, از ساختار باورها, ارزش ها, هنجارها, ایدئولوژی ها, الگوها, آداب و عادت ها و سلیقه های گروهی اثر می پذیرد. لباس, نشان دهنده ناخودآگاه فرهنگی جامعه است. لباس پوشیدن, نشانه اجتماعی بودن انسان است و مانند دیگر جنبه های اجتماعی بودن انسان بر اساس ارزش ها و هنجارهای اجتماعی و انتظارات جمعی, شکل می یابد. ضرورت هم نوایی با اقتضاهای فرهنگ غالب و رعایت انتظارات جمعی, کمترین هزینه ای است که زندگی اجتماعی در ساحت های مختلف بر افراد تحمیل می کند. این هم نوایی برخلاف تصویر خام و ابتدایی آن, به معنای پذیرش قطعی اشکال متعین و تمکین بی چون و چرا در برابر الزامات انعطاف ناپذیر و تسلیم شدن در برابر اراده و خواست جمعی نیست, بلکه به معنای هم نوایی صوری, تشبه و هم آوایی ظاهری و تخلف نکردن آشکار از حداقل های هنجاری جامعه است. در حوزه پوشش نیز جامعه, انتظار خویش را نه در چارچوب قالب های معین, بلکه در قالب گزینه های متنوعی مطرح ساخته است که امکان اعمال گزینش های فردی همواره وجود خواهد داشت.
در جامعه ما, به دلیل حساسیت های خاص درباره الگوی پوشش بانوان گزینه های محدودتری فراروی آنها قرار دارد و دخالت سلیقه کمتر است.
به دلیل الزامات ارزشی و هنجاری جامعه, پوشش, اجباری و گریزناپذیر است و افراد در هر شرایطی باید از آن برخوردار باشند. رعایت این حداقل, نیازمند حضور و مشارکت اجتماعی است و رعایت نکردن آن, به عنوان تخلف اجتماعی, واکنش هایی را برخواهد انگیخت. درجه این واکنش را میزان حساسیت و آستانه صبر جامعه تعیین خواهد کرد. هر جامعه به طور متوسط, از میزانی از تخلف و ناهم سویی, با نگاه به سطح انتظار, در همه عرصه های رفتاری از جمله پوشش, چشم پوشی و آن را تحمل می کند یا واکنش به آن را بنا به ملاحظاتی به تاخیر می اندازد. باید دانست اعضای جامعه میان ارزش های مسلط و ارزش های ثانوی یا مدل های پذیرفته شده و تحمیل شده, حق انتخاب اجمالی دارند. پیوستگی با هنجارها و ارزش های جمعی اجباری نیست, بلکه موجب ایجاد محدودیت در مسیر انتخاب و تصمیم اعضای اجتماع خواهد شد. هم نوایی نسبی با محیطی معین, همواره با امکان استفاده از حاشیه آزادی و برخورداری از خودمختاری همراه خواهد بود. از این رو, رخ دادن رفتارهای ناهم خوان و ناهم سو با انتظارات جامعه و ظرفیت های هنجاری آن, چندان خلاف انتظار نیست.

هنجار پوشش
نابهنجار دانستن یک رفتار هنگامی عقلانی است که از قبل, شکل قاعده مند آن متناسب با معیارهای مشخص, معلوم شده باشد. از این رو, معرفی قلمرو حجاب مقدم بر تعیین حدود نقیض آن; یعنی بی حجابی است. حجاب از رفتارهای بهنجار و ارزشی و از ضروریات و مسلّمات اسلام است. بر اساس آن چه در رساله های عملیه مراجع تقلید بیان شده و قوانین موجود کم و بیش با ارجاع به آن تنظیم و تصویب شده و عرف عام جامعه بر اساس آن رقم خورده, حجاب در قالب هنجاری زیر صورت بندی شده است:
زن باید بدن خود را از نامحرم بپوشاند, بلکه احتیاط واجب آن است که بدن و موی خود را از پسری هم که بالغ نشده, ولی خوب و بد را می فهمد (و به حدی رسیده که مورد نظر شهوانی است) بپوشاند.۱
البته گردی صورت و دست ها تا مچ از این قاعده مستثنا است.

تعریف بی حجابی
با توجه به مباحث یادشده, بی حجابی به معنای نداشتن پوشش متناسب با استانداردهای متعارف عرف عام و الگوی برگرفته از فقه اسلامی است. از این رو, پوشیدن لباس های تنگ, بدن نما, تحریک کننده و بدشکل, پوشیده نبودن برخی مواضع نیازمند پوشش, آرایش نامناسب و نداشتن وقار لازم در اجتماع را می توان در مقوله بدحجابی گنجاند. در این میان, برجسته ترین مصداق بی حجابی که همگان تلقی مشترکی از آن دارند, به پوشش برمی گردد و همان نداشتن پوشش مناسب است. به عبارت دیگر, اگر بی حجابی را پدیده ای دارای جلوه های متنوع بدانیم, آن چه پیش از هر چیز از این واژه به ذهن می رسد, نداشتن پوشش مناسب است.

آسیب شناسی حجاب
از منظر آسیب شناختی, بی حجابی از مصداق های انحراف و کج روی است. بی حجابی, رفتاری ناسازگار با هنجارها و انتظارات جامعه,۲ خلاف فرهنگ جاری وقانون مندی ها و انتظارات مطلوب جامعه۳ و موجب تنش ها و تضادهایی است که به نگرش های سرزنش آمیز می انجامد و واکنش هایی نظیر مجازات, طرد و انزوا را به همراه دارد.۴ به تعبیر دیگر, هرگاه (رفتار افراد جامعه با هنجارها, ارزش ها و عقاید اجتماعی جامعه در تعارض و تضاد باشد, رفتار اجتماعی, رفتاری نابهنجار خواهد بود; زیرا بین خواسته ها, نیازها و آرمان های اجتماعی سیستم موجود و افراد جامعه هم آهنگی دیده نمی شود و در این حالت, روابط اجتماعی, تنش زا و ستیزآمیز است).۵
از دید جامعه شناختی, عمل انحرافی و کج روانه را صرف نظر از شدت و ضعف آن می توان با ویژگی هایی هم چون مخالفت با ارزش ها و هنجارها, نقض عرف و رسوم پذیرفته شده, ناهم گونی با انتظارات جامعه و فرهنگ غالب, نامتعارف بودن, حساسیت برانگیزی و واکنش زایی, ارزش منفی داشتن, اخلال گری در نظم آیینی و آماج نیروهای نظارتی و کنترلی جامعه قرار گرفتن, می توان تشخیص داد.
از منظر حقوقی نیز ناهم سویی یا مخالفت با هنجارهای قانونی معتبر جامعه, جرم و سزاوار مجازات های متناسب خواهد بود. از این رو, نقض قانون مملکتی در اثر عمل خارجی, در صورتی که انجام وظیفه و یا اعمال حقی, آن را تجویز نکند و مستوجب مجازات هم باشد, جرم نامیده می شود.
قانون مجازات اسلامی, در تبصره ماده ۶۳۸ در بیان جرایم ضد عفت و اخلاق عمومی, بی حجابی را جرم سزاوار مجازات شمرده است و می نویسد:
زنانی که بدون حجاب شرعی در معابر و انظار عمومی, ظاهر شوند, به حبس از ده روز تا دو ماه یا از پنجاه هزار تا پانصد هزار ریال جزای نقدی محکوم خواهند شد.
در قانون رسیدگی به تخلفات استفاده کنندگان البسه خلاف شرع (مصوب ۲۸/۱۲/۱۳۶۵) مجلس شورای اسلامی و نیز ماده ۴ قانون البسه مبتذل در بیانی مشابه آمده است:
کسانی که در انظار عمومی, وضع پوشیدن لباس و آرایش آنان خلاف شرع و یا موجب ترویج فساد و هتک عفت عمومی باشد, توقیف و خارج از نوبت در دادگاه صالح, محاکمه و حسب مورد به یکی از مجازات ها محکوم می گردند. مجازات این اشخاص, حبس از سه ماه تا یک سال و جزای نقدی از یک میلیون و پانصد هزار ریال تا شش میلیون ریال و یا ۷۴ ضربه شلاق با یک یا دو مجازات مذکور می باشد).
قانون تعزیرات اسلامی نیز بی حجابی را در کنار برخی رفتارهای هم سنخ از جمله انحراف ها, سزاوار برخورد قضایی دانسته است که آن رفتارها عبارتند از: رعایت نکردن حجاب در معابر عمومی (ماده ۶۳۸), انجام فعل حرام (ماده ۶۳۸), تشویق یا انجام فساد و فحشا (ماده ۶۳۹), استفاده از وسایلی که عفت عمومی را جریحه دار می کند (ماده ۶۴۰) و هرگونه عملی که عفت عمومی را جریحه دار می سازد. (ماده ۶۴۰)
از این رو, بی حجابی به اعتبار نقض هنجارهای اجتماعی, کج روی و انحراف و به اعتبار ناهم سویی و تخلف از قوانین نظام, جرم شمرده می شود.

ریشه های بی حجابی
برای بی حجابی, دلایل بسیاری را می توان برشمرد. این عوامل را در یک تقسیم بندی کلی می توان به بیولوژیکی یا روانی, فرهنگی, اجتماعی و سیاسی تقسیم کرد. به عبارت دیگر, این پدیده را با ارجاع به چهار دسته عامل یاد شده به پنج صورت می توان تبیین کرد. از آن جا که ملاک تبیین, بیان ارتباط علّی و معلولی (تعلیل) میان پدیده هاست, نوع تبیین تابع نوع علت خواهد بود. برای مثال, اگر علت از سنخ امور فرهنگی باشد, تبیین نیز فرهنگی خواهد بود. اکنون این موارد را برمی شماریم:

۱. بیولوژیکی یا روانی
عوامل بیولوژیکی یا روانی, به زمینه های زیستی و خواسته های طبیعی فرد گفته می شود که معمولاً میان افراد مشترک است. از جمله زمینه های بیولوژیکی مرتبط با مقوله پوشش می توان از میل به خودنمایی, تبرّج, تزیین, تجمل, خودآرایی, تمایل شدید به جلب توجه دیگران به ویژه در دوره جوانی, به رخ کشیدن زیبایی ها, میل به برانگیختن احساسات مثبت دیگران, کسب آرامش و امنیت در پرتو تحسین و تمجید دیگران, لذت جویی, میل به تظاهرات جنسی و جلب جنس مخالف, نیاز به ابراز وجود و متمایز نشان دادن خود و امیال مشابه نام برد. بدیهی است این سنخ تمایل ها هم چون دیگر تمایل های طبیعی, در پرتو فرهنگ و نظام ارزشی جامعه, شکل و جهت می یابند و در مجاری و قالب های خاصی جلوه گر می شوند. به عبارت دیگر, این تمایل ها در پرتو ترکیب طبیعت و فرهنگ, سامان خواهند یافت.
استاد مرتضی مطهری در توضیح این گونه تمایلات می نویسد:
… زن همیشه می خواهد مطلوب و معشوق مرد باشد. جلوه گری ها, دل بری ها و خودنمایی های زن همه برای جلب نظر مرد است. زن آن قدر که می خواهد مرد را عاشق دل خسته خویش کند, طالب وصال و لذت جنسی نیست… زن, مظهر جمال و مرد, مظهر شیفتگی است… تمایل مرد به نگاه کردن و چشم چرانی است, نه به خودنمایی و برعکس, تمایل زن بیشتر به خودنمایی است, نه به چشم چرانی… و به همین جهت, تبرج از مختصات زنان است.۶
بی گمان یکی از گونه های جلوه نمایی در نوع پوشش است. عوامل بیولوژیکی و روانی بی حجابی را می توان چنین برشمرد:

الف) احساسگرایی خام
برخی نظریه های روان شناختی انحراف, انحراف ها و کج روی های افراد به ویژه جوانان را ناشی از اراده و تصمیم آگاهانه به هنجارشکنی, میل به برانگیختن واکنش های جمعی, پشت پا زدن به سنت های اجتماعی یا تلاش برای جای گزینی ارزش های فرهنگی نمی دانند, بلکه بیشتر نشانه احساس گرایی خام, هواخواهی, خودنمایی, لذت جویی و امثال آن می دانند. (نمی توان تصور کرد که انسان همیشه به شکل عقلانی, اعمالی را انتخاب کرده و انجام می دهد. می توان موارد زیادی از انحراف را در نظر گرفت که محاسبه و انتخاب سود و زیان در آن مطرح نیست. افراد ممکن است تحت تاثیر احساسات لحظه ای یا عوامل غیر عقلانی مرتکب جرم و جنایت شوند. به طور قطع می توان گفت که رفتار انسان از پیچیدگی زیادی برخوردار است.)۷

ب) اختلال شخصیت نمایشی
ییکی از نظریه های روان شناختی انحراف, نظریه موسوم به (اختلال شخصیت نمایشی) است. افراد مبتلا به این بیماری خواهان جلب توجه دیگران نسبت به خود هستند. آنان معمولاً مبتکر, نمایش گر, سرزنده و اغواگرند. مهم ترین ویژگی مبتلایان به این اختلال, تمایل شدید به خودنمایی و جلب توجه است و برای تامین این هدف, به کارهای غیر عادی از جمله پوشیدن لباس های عجیب و جذاب, آرایش های تند و نامتعارف و ژست های نمایشی خاص دست می زنند. عواطف این افراد به شدت نمایشی و اغراق آمیز است. آنها شیفته مدهای جدید بوده و علاقه مندند تغییرهای جدید را تجربه کنند, بی آن که واقعاً به این تغییرها نیازی داشته باشند. این نوع اختلال شخصیتی, هر چند با جلوه نمایی های متفاوت, میان زنان و مردان مشترک است و معمولاً در پایان دوره نوجوانی و اوایل دوره جوانی نمود و تظاهر بیشتری می یابد.۸ بر اساس این نظریه, دوشیزگان و بانوان جوانی که پیاپی و در راستای ارضای تمایل سیری ناپذیر خود به نوگرایی و تنوع خواهی, به استقبال الگوهای نورس می روند و مایلند همواره خود را در قالب فرم ها و نقاب های جدید عرضه کنند, دچار اختلال شخصیتی هستند.

۲. فرهنگی
تبیین (بی حجابی) هنگامی فرهنگی خواهد بود که (علل) (متغیرهای مستقل) یا فرآیند (زنجیره متغیرهای مستقل به علاوه متغیرهای میانجی و واسطه ای) این پدیده همگی از سنخ فرهنگ (معانی نمادین هم چون باورها, ارزش ها, هنجارها, نمادها, نگرش ها, ایدئولوژی ها و… ). باشند. به عبارت دیگر, تبیین فرهنگی به ایده ها و انگیزه های کنش گران و مفاد معنوی یا فرهنگی آنها (مثل مذهب و ایدئولوژی) و در یک کلام, با ذهنیت کنش گران اجتماعی کار دارند. امور فرهنگی هر چند ذهنی اند, شخصی و فردی نیستند و نقش آفرینی نمادین آنها که لازمه ارتباط و تعامل میان افراد است, بر اجتماعی بودنشان دلالت دارد.

الف) جامعه پذیری ضعیف یا ناهم گون
اساس جامعه پذیری بر این واقعیت استوار است که انسان به صورت کانونی از استعدادها و سرمایه های وجودی بالقوه به دنیای اجتماعی پا می گذارد و از راه تعامل مستمر با محیط و درون ریزی مجموعه ای از باورها, نگرش ها, ارزش ها, خواسته ها, آرمان ها, هدف ها, رسوم, قواعد و هنجارها از طریق کارگزاران ویژه هم چون خانواده, گروه های دوستی, محیط های آموزشی, وسایل ارتباط جمعی, محیط های کاری, مطبوعات, کانون های مذهبی و مانند آن, به تدریج به انسانی بالفعل تبدیل می شود. این فرآیند تعطیل ناپذیر, از اولین مراحل زندگی آغاز می شود و تا پایان عمر ادامه خواهد داشت. جامعه پذیری, دو فرآیند مکمّل یعنی انتقال میراث فرهنگی اجتماعی و رشد و تکامل شخصیت فردی را دربرمی گیرد. جامعه شناسان, بسیاری از انحراف های اجتماعی را به کاستی ها و ضعف این فرآیند مهم شخصیت ساز مستند می دانند. بدون شک, بدحجابی دختران و زنان در سن بالا نیز در نارسایی های این فرآیند و القاهای محیط خانواده, دوستان, محیط های آموزشی, رسانه جمعی و محیط عمومی ریشه دارد.
رسوبات فرهنگی به جا مانده از اعمال سیاست های دستوری ناسنجیده گذشته هم چون قضیه کشف حجاب و سیاست های ژریم طاغوت برای گسترش و نهادینه کردن آن در ذهنیت فرهنگی و اصرار برخی علاقه مندان به پاس داشت و استمرار آن از طریق پیوست های میان نسلی نیز در این زمینه نقش داشته است. اجرای این سیاست تخریبی در یک دوره چهل ساله آن هم با انگیزه های کینه توزانه, موقعیت حجاب را به شدت تضعیف کرده است.
محمود جم, وزیر کشور کابینه محمدعلی فروغی در خاطرات خود به نقل از رضاشاه پهلوی می نویسد:
این چادر و چاقچورها را چه طور می شود از بین برد؟ دو سال است که این موضوع, فکر مرا به خود مشغول داشته. از وقتی که به ترکیه رفتم و زن های آنها را دیدم که پیچه و حجاب را دور انداخته و دوش به دوش مردها کار می کنند, دیگر از هر چه زن چادری بود, بدم آمده است. اصلاً چادر و چاقچور, دشمن ترقی و پیشرفت مردم ماست. درست حکم یک دمل را پیدا کرده که باید با احتیاط با آن نشتر زد و از بینش برد. من مدتی است به این فکر هستم که زن ایرانی در قفس سیاه دست و پایش بسته است. بین او و مرد یک دریا فاصله وجود دارد. باید این فاصله را از بین ببریم. مگر زن چی از مرد کمتر دارد. او باید پابه پای مرد وارد زندگی شود….۹

ب) القاهای فرهنگی مسموم دشمنان
(ترسیم تصویر یک مسلمان محجبه, یکی از رایج ترین شیوه های رسانه های غربی برای مشکل دار معرفی کردن اسلام است… با نگاهی اجمالی به سخنان غربی ها در مورد حجاب می توان دریافت که آنها معتقدند حجاب, نشانه ظلم اسلام به زنان است… با نگاهی گذرا به نوشته های غربی ها می بینیم که آنها برای توصیف حجاب زنان مسلمان از واژه هایی چون (کفن), (لباس مزور) و (حجب و حیای سیاه) استفاده می کنند. به طور کلی, واکنش های غرب نسبت به حجاب در یکی از دو دسته زیر قرار می گیرد; دسته اول, تفسیری کینه توزانه از حجاب [است] که آن را نشانه آشکار ظلم اسلام به زنان می داند و دسته دوم, دیدگاهی خیال پردازانه است که حجاب را جزئی از سنن بیگانه شرقی می داند که خواهان فروکش کردن لذت جنسی است.)۱۰

ج) کم رنگی تعلق به فرهنگ خودی و توجه بیشتر به دیگر فرهنگ ها
(تغییر لباس همواره پی آمد تغییر یک فرهنگ است و انسان تا با فرهنگ خود وداع نکند, نمی تواند با لباس خود وداع کند [و] تا فرهنگ یک قوم را نپذیرد, لباس آنان را به تن نمی کند. درست به همین دلیل است که در احادیث ما آمده است که (من تشبَّه بقومٍ فهو منهم; هر که خود را به گروهی شبیه سازد, هم از آن گروه است). لباس هر انسان, پرچم کشور وجود اوست. پرچمی است که او بر سر در خانه وجود خود نصب کرده است و با آن اعلام می کند که از کدام فرهنگ تبعیت می کند, هم چنان که هر ملتی با وفاداری و احترام به پرچم خود, اعتقاد خود را به هویت ملی و سیاسی خود ابراز می کند. هر انسان نیز مادام که به یک سلسله ارزش ها و بینش ها, معتقد و دل بسته باشد, لباس متناسب با آن ارزش ها و بینش ها را از تن به در نخواهد کرد.)۱۱

د) ضعف اعتقاد یا باورنداشتن به اعتبار معیارهای متعارف
تردیدی نیست که افراد در مورد اعتقاد به ارزش ها و هنجارهای اجتماعی و رعایت قوانین و مقررات معمول, موقعیت متفاوتی دارند. به طور طبیعی, درجه التزام و هم نوایی را میزان اعتقاد فرد تعیین می کند. کسی که به هر دلیل, به یک نظام هنجاری اعتقادی نداشته باشد, در هم نوایی و پیروی از آن نیز تعهدی احساس نخواهد کرد. دیوید متزا همانند دیگر پدیدارشناسان بر این باور است که برای درک کج روی باید به ذهن فاعل و زندگی فلسفی درونی او مراجعه کرد. کج روی اصولاً کاربرد اعتقاد در عمل است. فرد کج رو از ارزش هایی پنهانی پیروی می کند که هر چند با ارزش های مرسوم در جامعه رابطه دارند, ولی به شکل متفاوتی پذیرفته شده اند.۱۲

هـ) بحران های هویتی
برخی تحلیل گران فرهنگی بر این باورند که جامعه ما مسخر سه جریان مختلط فرهنگ ایرانی, اسلامی و غربی است که در عرصه های مختلف با نسبت های ترکیبی متفاوت حضور دارند و خودنمایی می کنند. در سال های اولیه پس از پیروزی انقلاب, هر چند بعد اسلامی فرهنگ, گسترش و چیرگی در خور توجهی یافت, به مرور زمان و تحت تاثیر برخی رخ دادها, دو لایه به حاشیه رانده شده دوباره به صحنه آمدند و در قالب های دیگری بازتولید شدند. اولین نتیجه حاصل از زیستن در چنین فضای مختلطی, هویت یابی چندگانه و پی آمدهای شخصیتی رفتاری آن است. (جوان ایرانی دچار نامتعادلی و ناهم خوانی در آگاهی های خود شده و با ایجاد شدن تزلزل در شخصیت که ناشی از آگاهی های ناکافی یا متضاد است, دچار بحران هویت می شود. برخی از نشانه های این بحران چنین است: کاسته شدن تمایلات دینی و مذهبی در جوانان که بارزترین این امر, در کم توجهی آنها به مسائل شرعی در اجتماع, … افزایش روی آوردن به موسیقی های غربی, زیادشدن فاصله آنها نسبت به تعهدات اجتماعی و خانوادگی, گسترش خانواده های هسته ای, روی آوردن به مدل ها و آرایش های ظاهری غربی… همه اینها ناشی از گسستگی هویتی جوانان با هویتی پایا وپویاست.)۱۳

و) چیرگی تلقی های ناهم گون
وجود برخی ذهنیت ها مانع درک دقیق فلسفه وجودی حجاب و التزام به رعایت آن شده است. این موارد را می توان چنین برشمرد: حجاب, یادگار دوران گذشته و مقوله ای تاریخ مصرف گذشته; حجاب, محصول احساس حقارت ناشی از تبعیض های خانوادگی; حجاب, محصول اصول اخلاقی و انضباطی مردسالار سنتی; حجاب, نماد ضعف کنترل و خویشتن داری مرد; حجاب, محصول علاقه مندی زن به ریاضت و رهبانیت; حجاب, وسیله ای برای سرکوب تمایلات طبیعی; الزام به حجاب, منافی حقوق اجتماعی و آزادی زن; حجاب, یادگار دوره نبود امنیت اجتماعی برای زن; بی حجابی را جرم نه که گناه پنداشتن; تقدّم جنبه آرایشی لباس بر جنبه پوششی آن (حال آن که الزام به حجاب, جنبه پوششی لباس را بر جنبه آرایشی آن مقدّم داشته است); حجاب, رسمی فرهنگی, عرفی, متغیر و تابع زمان و مکان; حجاب, از نمادهای عفاف سفارش شده برای زن به عنوان یک مقوله روانی (آن هم نه تنها نماد ممکن و نه برترین آن); حجاب, الزامی صرفاً دینی و تکلیفی برای مومنان, نه عموم توده ها; حجاب, امری فردی و معاف از الزامات اجتماعی و حکومتی; حجاب, محصور کردن زنان در چادر و چاقچور با رنگ های تیره که مایه سلب نشاط و شور حیات از آنان و نابودی غریزه خودآرایی و زینت طلبی زنان است که عامل رونق بخشیدن به زندگی آنهاست; حجاب, عامل افزایش حرص انسان ها و التهاب بیشتر جنسی است چون (الانسان حریص علی ما منع).
پذیرش هر یک از چنین پندارهایی به تنهایی می تواند پایه و بنیان حجاب را متزلزل سازد و انگیزه التزام به آن را تضعیف کند. در ادامه این بخش, ذکر نمونه ای از این برداشت های عصری و تفسیرهای عجیب و غریب بی مناسبت نخواهد بود:
اگر حجاب, پاسخ به تجاوز جنسی تعرض است, بازتابی از شرایط خشونت بار آن زمان نیز هست. بازتاب آن تفکر و شرایطی که بدن زن را به معنای دقیق کلمه, (عریان), بی دفاع و آسیب پذیر می دانست. حجاب زنان آن طور که در مدینه در شرایط جنگ داخلی مطرح شد, نشان دهنده شرایط معابر عمومی است, یعنی جایی که در آن زنا آزاد بود. اصطلاح تعرض به معنای خشونت, فشار و محدودیت است… در گیرودار مبارزات, تنش ها و کشمکش های پیامبر میان این دو بینش, یعنی ایجاد جامعه ای که زنان بتوانند آزادانه در شهر حرکت کنند (زیرا در اسلام, کنترل اجتماعی همان ایمان است که امیال را مهار می کند) و تفکر و شیوه منافقان که زنان را فقط وسیله (اعمال) خشونت و حسادت محسوب می کردند, بینش دومی غالب شد. حجاب, نشان دهنده پیروزی منافقان بود.۱۴

ز) برداشت محدودیت آفرین از حجاب
ییکی از برداشت هایی که شاید بیش از دیگر تلقی های یاد شده, مستند منتقدان قرار گرفته, جنبه محدودسازی و مانع تراشی حجاب در فرآیند فعالیت های اجتماعی است. تردیدی نیست که حجاب به ویژه شکل کامل آن; یعنی چادر, محدودیت هایی را برای انجام برخی فعالیت ها بر زن تحمیل می کند, ولی این محدودیت چندان بازدارنده نیست و با توجه به آثار مهم مترتب بر حجاب, پذیرش این نوع محدودیت ها, توجیه پذیر خواهد بود. یونی ویکن در بیان دیدگاه برخی از اندیش مندان غرب نسبت به حجاب می نویسد:
حجاب به خاطر محدودیت هایی که بر سر راه فعالیت ها و استقلال زنان ایجاد می کند, ذاتاً سرکوب گر و در نتیجه, ظالمانه است.۱۵
استاد مطهری در پاسخ به این گونه شبهه ها می نویسد:
اگر زن مرض نداشته باشد و نخواهد لخت بیرون بیاید, پوشیدن یک لباس ساده که تمام بدن و سر جز چهره و دو دست تا مچ را بپوشاند, مانع هیچ فعالیت بیرونی نخواهد بود, بلکه بر عکس, تبرّج و خودنمایی و پوشیدن لباس های تنگ و مدهای رنگارنگ است که زن را به صورت موجودی مهمل و غیر فعال درمی آورد که باید تمام وقتش را مصروف حفظ پوزیسیون خود کند… .۱۶

ح) چرخش های هنجاری جامعه
برخی جامعه شناسان, کاهش انگیزه التزام عملی به رعایت حجاب شرعی و افزایش آمار بدحجابان و بی حجابان را ناشی از روی دادن برخی تحولات اساسی در نظام هنجاری جامعه می دانند. (۸۶/۲درصد از پاسخ گویان (۱۵/۵ «۳۰/۴۰«۴۰/۳) معتقد بودند که در سال ۶۵, عدم رعایت حجاب از نظر مردم عیب داشت. یعنی خانم ها به علت این که احساس می کردند مردم از بی حجابی خوششان نمی آید و احتمال دارد به آنها به گونه ای توهین (مجازات) شود, بیشتر حجاب را رعایت می نمودند. این بدان معناست که در آن زمان, یک کنترل درونی در مورد ارزش های انقلابی مذهبی وجود داشت و قبح آن نریخته بود و مسئولان مجبور نبودند با فشار, اجبار و توبیخ, اکثریت خانم ها را به رعایت حجاب وادارند. برای سال ۷۱, این ارزیابی به ۴۱/۵ درصد می رسد. هم چنین ۸۱/۸ درصد از پاسخ گویان معتقد بودند که مردم جامعه در سال ۶۵ به خانم های چادری احترام می گذاشتند, در حالی که این رقم برای سال ۷۱ به ۳۶/۸ درصد می رسد. در چنین وضعیتی, در شرایط بی مهری, سرکوب اجتماعی و عکس العمل های پرخاش گرانه به دارندگان نمادهای مذهبی, در واقع, نیاز به احترام و عزت نفس افراد خدشه دار می شود و آنها در پی کسب احترام, خود را با فشار هنجاری تطبیق داده, حجاب و ریش و دیگر سمبل های مذهبی, نظیر رفتن به مسجد را کنار می گذارند.)۱۷

ط) بی توجهی به پی آمدهای منفی بی حجابی
توجه نکردن به آثار و کارکردهای فردی و اجتماعی حجاب و کارکردهای منفی رعایت نکردن آن, نقش بسیار مهمی در سرپیچی از آن دارد. منتسکیو در تحلیلی کارکردگرایانه می نویسد:
از دست رفتن عفت زنان به قدری تاثیرات بد دارد و به اندازه ای نواقص و معایب تولید می کند و طوری روح مردم را فاسد می نماید که اگر کشوری دچار آن گردد و این اصل مهم از بین برود, بدبختی های زیادی از آن ناشی می گردد, به خصوص در حکومت دموکراسی, از دست رفتن عفت, بزرگ ترین بدبختی ها و مفاسد را باعث می شود تا جایی که اساس حکومت را از بین خواهد برد. به این جهت, قانون گذاران خوب, عفت را توصیه و از زنان توقع وقار در اخلاق را دارند.۱۸

یی) وجود تفسیرهای مضیق از ممنوعیت های شرعی
(واقعیت این است که مستندات فراوانی در منابع معتبر فقهی وجود دارد که بیشتر مصادیق آن چه را امروز با عنوان (بدحجابی) ممنوع شناخته می شود, مباح و جایز دانسته است. از سوی دیگر, با وجود گسترش مصادیق ممنوعیت و محرومیت برای نحوه پوشش و آرایش زنان در قانون, عملاً در جامعه, هر روز شاهد فراتر رفتن مرزهای حجاب از چارچوب های یاد شده هستیم.۱۹

ک) غرب گرایی و هم سویی الگویی با فرهنگ غرب
خودباختگی و خود کم پنداری در برخورد با فرهنگ غرب, تاکید افراطی بر ارزش های مادی و ظاهرگرایانه, توجه به جنبه های بدنی و جسمی و غفلت از ابعاد روحانی و معنوی در این بخش می گنجد.

ل) شکاف فرهنگی میان نسل ها

م) نبود الگوهای پوششی متنوع متناسب با نیازها و ضرورت های عصری و انتظارات انسان معاصر

ن) قرار گرفتن در معرض جریان های فرهنگی ناهم گون, زندگی در وضعیت برزخی میان سنت گرایی و مدرنیسم و ابتلای قهری به تشویش هنجاری و الگویی

س) توجه نکردن به مشاع بودن فضای اجتماعی و حریم عمومی و ضرورت تامین انتظارات بین الاذهانی

ع) ضعف بنیادهای فرهنگ دینی در حوزه باورها, ارزش ها, هنجارها و رفتارها و تربیت اخلاقی متناسب با حساسیت های دینی

ف) غلبه ذهنیت یا فرهنگ تشابه انگار و توجیه نکردن پذیرش تمایزات الگویی در حوزه پوشش

ص) مدگرایی و تنوع خواهی و بی توجهی به آیین های تک هنجار سنتی و غلبه استحسانات زمانه پسند
کاهش سلطه والدین بر فرزندان, نپذیرفتن فرهنگ سنتی خانواده, تمایل به تک روی و الگوگزینی خودمختارانه, نفرت از برخی فشارهای ناسنجیده خانواده های مذهبی نیز یکی دیگر از عوامل فرهنگی بدحجابی است.

۳. اجتماعی
عوامل اجتماعی بیشتر ناظر به عمل کرد محیط عمومی نهادها, سازمان ها, گروه ها و تعامل های اجتماعی است. بی شک, وجود کاستی ها, آشفته کاری ها و مشکلات خاص در روند فعالیت نهادهای اجتماعی, در پیدایش بخشی از بی حجابی موجود موثر بوده است.

الف) نپذیرفتن وضعیت موجود
هنگامی که فرد به هر دلیل, از در ناسازگاری با گفتمان غالب بر جامعه خویش برآمده باشد, به راحتی به نقض قواعد و معیارهای پذیرفته شده دست می زند. (در بیشتر موارد, رفتارهای پاتولوژیک می تواند ناشی از سرخوردگی, اضطراب و احساس ناامنی باشد که نزد دیگران, میل به اصلاح اجتماعی یا نوآوری را سبب می شوند. در پس رفتارهای ضداجتماعی, نوعی عدم قبول جامعه موجود قرار دارد… )۲۰ به عبارت دیگر, ضعف تعلق و تعهد فرد به جامعه, در قالب بی توجهی به تمایلات و انتظارات جمعی و نقض قواعد و هنجارهای اجتماعی متعارف متبلور می شود.

ب) وابستگی ذهنی به جامعه مرجع
مورد دیگری که مکمل مورد قبل است, این است که فرد در مواردی و به دلایل مختلفی, عمل کردن بر اساس ارزش ها, هنجارها, الگوها و مدل های رفتاری جامعه آرمانی و ایده آل خویش که به هم نوایی و پذیرش جهان زیست آن تعلق خاطر عمیق دارد, بر قرینه های محیط خویش ترجیح می دهد. این هم نوایی موضعی و فارغ از مساعدت های محیطی, تنش های روانی و فشارهای اجتماعی سختی را متوجه فرد می سازد, ولی می تواند هرچند به طور مصنوعی, ارضاکننده و اشتیاق زا باشد. شواهد موجود نشان می دهد که بیشتر افراد بدحجاب و بی حجاب, خواسته یا ناخواسته, به فرهنگ ها, نظام های بینشی و گرایشی و الگوهایی دل بسته اند که با فرهنگ و ارزش ها و قواعد مسلط و جامعه اسلامی, تعارض دارند.

ج) کم هزینه بودن انحراف
برخی صاحب نظران بر این باورند که افراد در جامعه به تدریج و به صورت مشروط در نهادهای اجتماعی مرسوم شرکت می کنند و به قواعد مربوط متعهد می شودند. مطلوبیت این هم سویی از این روست که افراد از رهگذر آن, به منافع, نتایج, اعتبارات و امتیازات خاصی دست می یابند که دست رسی به آن به هیچ صورت دیگری, امکان ندارد. با این حال, تمایل بالقوه به انحراف و روگردانی از این تعهد همواره و در همه دوره ها وجود دارد. آن چه این تعهدمندی را معقول می سازد و ادامه آن را تضمین می کند, وجود تناسب منطقی میان مجموع هزینه ها و نتایج آن از یک سو و بالابودن هزینه های تخلف از سوی دیگر است. در صورتی که افراد, در منطق محاسباتی خویش, به نتایج و امتیازات این تعهدمندی توجه نکنند یا تحت تاثیر القاهای اجتماعی, هم سویی و پیروی از ارزش ها و هنجارهای جمعی را تحمیلی و توجیه ناپذیر بپندارند, رفته رفته تمایل به هم سویی کاهش می یابد و تمایل به سرپیچی و طرح الگوهای جای گزین قوت می گیرد. بر هم خوردن این توازن از یک سو و میل به تنوع طلبی و لذت جویی از سوی دیگر, به ویژه در شرایطی که هزینه انحراف و تخلف ناچیز باشد, کشیده شدن به انحراف را آسان می سازد.

د) ضعف کنترل اجتماعی
کنترل اجتماعی به عنوان نظام مکمّل جامعه پذیری و تربیت اجتماعی, مجموعه سازوکارهایی است که جامعه برای پاس داری از ارزش ها و معیارهای پذیرفته شده و واداشتن اعضا به سازگاری و نیز و درهم شکستن اراده های ناهم سو به شیوه های مختلف اعمال می کند. بخشی از این سازوکار به صورت رسمی با وضع و اجرای قوانین به وسیله کارگزاران مسئول; تنبیه متخلفان به تناسب درجه انحراف و بر اساس معیارهای مقرر و با نظارت ضابطه مند بر اوضاع فرهنگی و اجتماعی) و بخشی به صورت غیر رسمی (شامل تذکر, توصیه, تمسخر, طرد, تهدید موقعیت و اعتبار اجتماعی و مانند آن) اعمال می شود. بر اساس این نظریه, جامعه هر قدر در فرآیند جامعه پذیری و شکل گیری شخصیت افراد دقت به خرج دهد و نصاب تربیتی و اخلاقی و انضباط اجتماعی بالایی را در نظر داشته باشد, از طراحی و اعمال ساختارهای نظارتی و کنترلی دقیق اعم از رسمی و غیر رسمی گریزی نخواهد داشت; زیرا در هر جامعه همواره افراد ناسازگار و متخلفی وجود دارد که می خواهند سرپیچی کنند. ضعف جامعه در این مورد می تواند افراد متمایل به انحراف را جسور سازد و به وادی انحراف بکشاند. بی شک, بخشی از رفتار انحرافی بدحجابی و بی حجابی در جامعه ما در کاستی های موجود در سازوکارهای نظارتی ریشه دارد.

هـ) احساس تبعیض و محرومیت
تبعیض و نابرابری از مشکلات دیرآشنای زنان در همه جوامع انسانی از جمله ایران است. این مشکل در گذشته, به دلیل وضعیت خاص نظام اجتماعی و موقعیت فرودین زنان و تحت تاثیر غلبه هژمونیک برخی ایدئولوژی های توجیهی احساس نمی شد یا اگر احساس می شد, به دلیل وجود نداشتن مجاری لازم برای طرح خواسته های دموکراتیک, امکان پی گیری و اجرا نداشت و در هر حال, امیدی به رفع و زوال آن نمی رفت. در عصر و زمان حاضر و در پی ظهور برخی ایدئولوژی های تشابه انگار, به تناسب خودآگاهی زنان و وضعیت نظام های اجتماعی آنها, همه تمایزهای تبعیض آمیز, به دست مایه ای برای اعتراض و دادخواهی و ابراز نفرت و انزجار تبدیل شده است. برخی فمینیست های رادیکال, کج روی زنان را ناشی از واکنش به استثمار و بهره کشی های ظالمانه از آنها در عرصه های مختلف اجتماعی از خانواده گرفته تا محیط های کاری و سازمان های هنری و اقتصادی می دانند. بعید نیست که بخشی از بی حجابی زنان در جامعه ایران نیز آگاهانه یا ناآگاهانه, پژواک تحمل محرومیت ها وتبعیض های توجیه ناپذیر متراکم در حافظه تاریخی آنها باشد.

و) تنوع گروه های مرجع
گروه مرجع به گروهی گفته می شود که افراد در مقام مقایسه به آنها ارجاع می دهند, از آنها الگو می گیرند, آرزوهای خویش را در آنها تحقق یافته می بینند و مایلند برنامه زندگی خود را متناسب با تصویری که از ایشان دارند, تنظیم کنند. تنوع گروه های مرجع در عصر و زمان ما با توجه به نقش الگویی آن ا, از جمله زمینه های پراکندگی و تنوع ارزش ها و هنجارهای فرهنگی و لجام گسیختگی های رفتاری شده است. درباره اثرپذیری توده ها از هنرپیشه های تلویزیونی در مقوله حجاب گفته شده است:
ییکی از مهم ترین سمبل های مذهبی که بر روی رفتار مردم و ارزش های آنها در شرایط بعد از انقلاب تاثیر داشته, حجاب و پوشش زنان است. این سمبل معرف میزان اعتقاد هنجاری (نه اعتقاد فردی) و میزان نفوذ نهاد مذهب در جامعه است. در فیلم های مورد بررسی [در یک پژوهش], سنجیده شد که هنرپیشه ها تا چه اندازه با پوشش خود, این سمبل را گسترش می دهند یا برعکس کاهش آن را که به معنی تغییر ارزش های مذهبی است, تبلیغ می نمایند. البته… میزان تاثیر و تبلیغ ارزش ها و سمبل های مذهبی به جذابیت پیام دهنده یا هنرپیشه بستگی دارد. اگر یک هنرپیشه بدقیافه و (دافعه برانگیز) چادر سرش کند و یک هنرپیشه زیبا و مقبول جوانان, بی حجاب یا کم حجاب باشد, هر دو در جهت تغییر و تضعیف سمبل های مذهبی در جامعه کار می کنند. هنرپیشه بدقیافه با (حجاب) تداعی و متقارن می شود و به حجاب بار ارزشی منفی می دهد. هنرپیشه زیبا و مقبول به (کم حجابی) بار ارزشی مثبت می بخشد و در بینندگان این نوع پوشش را یک پوشش (خوب) و (مجاز) یا (مشروع) (Legitim) جلوه می دهد و از آن طریق در پی (همانندی) (Identification) و (تقلید) (Imitation) بینندگان از هنرپیشه ها, این نوع پوشش در جامعه رواج می یابد. در نتیجه, سمبل های مذهبی کاهش می یابند و همراه با آنها ارزشها و اعتقادات مذهبی نیز تغییر می کنند.۲۱

ز) دگرگونی های فرهنگی
نفوذ فرهنگ لیبرالیستی و سلطه جهان شمول جامعه سرمایه داری و گسترش فرآیند جهانی شدن, بافت و ساختار سنتی جامعه ایران را به شدت متزلزل ساخته و در فضایی برزخی میان سنت و مدرنیسم در مداری پاندولی رها کرده است. ملموس ترین نمود این آشفتگی فرهنگی را در تظاهر رفتاری جوان ها می توان دید. برخی از این دگرگونی های فرهنگی که تحت تاثیر عناصر وارداتی رخ داده یا در حال رخ دادن است, عبارتند از: چیرگی فردگرایی و تقدم تمایلات فردی بر مصالح جمعی, میل به اباحی گری و تساهل و تسامح, تکثرگرایی, لذت جویی, تنوع خواهی, مُدگرایی, تجربه حضور در محیط های مختلط, افزایش تحریکات جنسی, احساس نیاز شدید به برقراری روابط جنسی تحت تاثیر افزایش تحریکات و التهاب های ناشی از رقیق شدن فاصله های جنسیتی, فاصله افتادن میان بلوغ طبیعی و بلوغ اجتماعی, محدود شدن امکان ازدواج در شرایط سنی مناسب, تحریک هیجان ها با وجود محدودیت در مسیر ارضای درست آنها, آنومیک شدن فضای هنجاری به دلیل گسترش جریان های فرهنگی و تجربه زیستن در فضاهای میان فرهنگی. ابتذال در پوشش و آرایش از جمله نمودهایی است که تحت تاثیر این زمینه ها و شرایط و دیگر عوامل محیطی به ویژه در میان اقشاری که اثرپذیری بیشتری دارند, جلوه گر شده است.

ح) اثرپذیری از شبکه های ارتباطی
شبکه های ارتباطی و گروهایی که فرد درگیر تعامل پیوسته و مستقیم با آنهاست, نقش بسیاری در الگودهی و هنجارفرستی و تثبیت هنجارها ایفا می کند, به ویژه اگر فرد برای این ارتباط, ارزش و اعتبار خاصی قائل بوده و آثار و نتایج قابل توجهی برای وی داشته باشد. از برخی پژوهش ها چنین برمی آید که هم بستگی بالایی میان نوع پوشش مادر و دوستان فرد با پوشش خود فرد وجود دارد. ۹۰/۷ درصد دختران مادرانی که دارای پوشش روسری, مانتو و شلوار بودند چنین پوششی داشتند و ۵۰/۷ درصد فرزندان مادران چادری نیز پوششی مشابه داشتند. هم چنین حدود ۷۰ درصد از دخترانی که صمیمی ترین دوستانشان دارای چادر بودند, چنین پوششی را برگزیده بودند و ۷۳ درصد از دخترانی که نزدیک ترین دوستانشان دارای روسری و مانتو و شلوار بودند, خود همین گونه بودند. متغیر دیگر, میزان مذهبی بودن والدین است که بر شکل گیری نگرش منفی یا مثبت فرزندان نسبت به حجاب کاملاً اثر دارد. براساس برخی پژوهش ها, هر قدر والدین مذهبی تر باشند, نگرش دختران آنها به حجاب اسلامی مثبت تر است. از سوی دیگر, هر قدر میزان رعایت حجاب در خانواده بیشتر باشد, وضع حجاب فرزند نیز به سوی الگوی مطلوب میل می کند.۲۲

۴. سیاسی
زمینه های سیاسی بیشتر به عمل کرد نظام سیاسی کشور و سازمان های فعال در مورد حجاب و بازتاب آن در قلمروهای رفتارهای افراد و نوع تعامل میان فرد و نهاد سیاسی مربوط است. برخی کاستی ها در ایجاد زمینه و گسترش بی حجابی موثر بوده اند که از آن جمله به موارد زیر می توان اشاره کرد:

الف) ضعف نگاه استراتژیک به موضوع های فرهنگی:
تبیین نکردن سیاست های فرهنگی به صورت مرحله ای و طراحی سازوکارهای لازم برای اجرایی شدن آن در همین راستاست.

ب) تعدد و تنوع سازمان های مسئول با فعالیت های گاه متعارض
ناهم آهنگی میان مجموعه های مدیریتی نظام و عمل کرد برخی دستگاه های فرهنگی کشور در زمینه سازی برای ابتذال و دامن زدن به برخی سیاست های ضد فرهنگی با سیاست های دستگاه قضایی مبنی بر جرم تلقی کردن این سنخ تظاهرات, تباین آشکار دارد.

ج) ارایه نکردن تعریف مشخص از پوشش الزامی زنان متناسب با ضرورت های فرهنگی جامعه اسلامی در عصر جدید و نیاز شهروندان (ضعف در هنجارفرستی)
تلاش نکردن برای معرفی الگوهای پوششی متناسب با سلیقه های مختلف و تاکید بیش از اندازه بر گونه خاصی از حجاب (چادر) در تمامی مراکز و مناطق بدون داشتن توجیه کافی.

د) نداشتن تلاش جدی و برنامه ریزی شده برای اقناع سازی فرهنگی
در سال های گذشته, شماری از نهادهای فرهنگی نظام تحت تاثیر برخی جریان های کور فرهنگی و سیاسی, به جای تشریح فلسفه حجاب, پاسخ گویی مستقیم و غیرمستقیم به شبهه ها, انتقال فرهنگ حجاب از طریق مجاری و کانون های مختلف آموزشی و تربیتی, در مسیر تایید و تقویت اباحی گری و فرهنگ تساهل و تسامح به عنوان ویژگی جدایی ناپذیر جامعه مدنی و بی اعتنایی به ارزش های اختصاصی با عنوان تکثر گرایی فرهنگی گام برداشتند. بی اعتنایی به مفاسد اخلاقی و ابتذال در پوشش وآرایش در سازمان های دولتی, استفاده از زنان و دختران جوان در روابط عمومی ها و بخش های پر رفت وآمد اداری, سوءاستفاده از جاذبیت های زنان در فعالیت های هنری و اقتصادی, ترویج ضمنی فرهنگ تشابه محور و بی توجهی به تفاوت های زنانه و مردانه در سطوح مختلف, اعطای مجوز چاپ و انتشار به رمان های جنسی و دیگر آثار تابوشکن و ابتذال آفرین, تولید و پخش فیلم های عشقی و آهنگ های محرک و مهیج, برگزاری مجالس لهو و لعب, ترویج هنر مبتذل, میدان دادن به حضور چهره های لاابالی در برخی کانون های اثرگذار, تولید و عرضه لباس های نامناسب, نظارت نداشتن بر گذرگاه های ورودی لباس خارجی, ترویج فرهنگ اختلاط به ویژه در رسانه های تصویری, تجویز و توصیه روابط پیش از ازدواج, تزریق فرهنگ کلان شهرها و طبقات بالای جامعه به سراسر جامعه و به طور کلی, میدان دادن به طرح استانداردهای جدید و ایجاد تشویش در ذهنیت هنجاری جامعه, بخشی از نتایج این سهل انگاری هاست.

هـ) بی توجهی به جنبه های اخلاقی و تربیتی حجاب و پی آمدهای منفی رعایت نکردن آن
نهادهای مسئول نهادینه سازی حجاب با محدود ساختن وظایف خود به تنظیم قوانین و تعیین مجازات های قانونی بدون تلاش برای طراحی ساختارهای تکمیلی, آنان را از جنبه های اساسی حجاب غافل ساخته است.

و) تلقی نکردن بدحجابی و بی حجابی به عنوان معضل اجتماعی و مولفه امنیتی و تلاش منسجم در برخورد اصولی با آن به ویژه از طریق تشدید فشارهای محیطی و بالا بردن هزینه های رسمی مخالفت با هنجارهای پذیرفته شده

ز) کم توجهی به الگو سازی و معرفی الگوها و اسوه های هم سو با ارزش ها و حساسیت های فرهنگی و متناسب با نیازها و تمایلات نسل جوان
برای زدودن انحصار از برخی چهره های ساختگی رسانه ای که بیشتر هم ناهم گون و غیر ارزشی هستند, تلاشی صورت نگرفته است. در برنامه ریزی همه جانبه برای مبارزه فعال با تهاجم فرهنگی غرب به ویژه در مقوله الگوها و سبک پوششی و آرایشی نیز جدیت چندان به چشم نمی خورد.

ح) توجه ناکافی به نقش و اهمیت ساختارهای نظارتی و کنترلی غیر رسمی و برنامه ریزی مناسب برای بهره گیری از مشارکت جمعی در حل معضل های اجتماعی هم چون امر به معروف و نهی از منکر

ط) برخورد نکردن با گروه های قارچ گونه, افراطی, خشن و ناآشنا با سیاست تربیتی اسلام
که با رفتارهای شتاب زده و ایجاد حساسیت های مقطعی و سلیقه ورزی های ناسنجیده به بهانه احیای سنت (نهی از منکر) در عرصه اجتماع, متعرض زنان و دختران دارای پوشش نامناسب می شوند. به اعتقاد برخی جامعه شناسان, برخوردهای ناسنجیده با انحراف ها و منحرفان, در دراز مدت به گردهم آمدن این افراد در قالب گروه های سازمان یافته می انجامد. (تقابل می تواند افراد هم فکر و هم عقیده را در گروه های با ثبات یا حتی کم ثبات گرد هم آورد تا بتوانند هنجارهای مورد نظر خود را (و غالباً نیز ایدئولوژی خود را) استحکام بخشیده و توسعه دهند.)۲۳

یی) ضعف برنامه ریزی در تامین نیاز جنسی و ایجاد امکان ازدواج به هنگام جوانان: نهادهای مسئول در زمینه حجاب در زمینه سازی برای تخلیه هیجان های طبیعی از طریق جهت دادن آنها به سوی فعالیت های مفید و سازنده, یک پارچه عمل نمی کنند.

ک) کم توجهی نهادها و سازمان های فرهنگی به توطئه های خاموش دشمنان در براندازی فرهنگ عفاف
توطئه هایی که بیش از چند دهه در این مملکت جریان داشته, هیچ گاه جدّی تلقی نشده است. مستر همفر, یکی از نمایندگان سیاسی انگلیس در ایران در ارزیابی حجاب زن ایرانی می نویسد:
در مسئله بی حجابی زنان, باید کوشش فوق العاده به عمل آوریم تا زنان مسلمان به بی حجابی و رها کردن چادر مشتاق شوند. باید به استفاده شواهد و دلایل تاریخی ثابت کنیم که پوشیدگی زن از دوران بنی عباس متداول شده و مطلقاً سنت اسلام نیست. مردم, همسران پیامبر را بدون حجاب می دیده اند و زنان صدر اسلام در تمام شئون زندگی, دوش به دوش مردان فعالیت داشته اند. پس از آن که حجاب زن با تبلیغات وسیعی از میان رفت, وظیفه ماموران ما آن است که جوانان را به عشق بازی و روابط جنس نامشروع با زنان غیر مسلمان کاملا بدون حجاب ترغیب کنیم تا زنان مسلمان از آن تقلید کنند.۲۴

ل) سوء استفاده بدخواهان از بی حجابی برای مخالفت با نظام سیاسی و ارزش های فرهنگی مورد حمایت آن:
دشمنان در سال های پس از پیروزی انقلاب اسلامی, از بی حجابی به عنوان شگردی تصنعی برای مبارزه با نمادهای اجتماعی اسلام استفاده کرده اند; زیرا حجاب همواره یکی از نمادهای آشکار هواداری از ارزش های اسلامی و انقلابی مورد تایید و تبلیغ نظام تلقّی شده است. برخی نیز بر این باورند که با توجه به حساسیت های موجود, بدحجابی و بی حجابی در ایران, راهی برای ابراز تمایلات پرخاش گرانه و معترضانه معطوف به نظام سیاسی و نیز سوپاپ اطمینانی برای تخلیه هیجان ها و عقده های سرکوفته و ناکامی های سیاسی است و جامعه را از برخی بحران های محتمل در امان نگه می دارد.

تبیین جامعه شناختی بی حجابی
تردیدی نیست که بی حجابی نیز هم چون دیگر انحراف های اجتماعی, ریشه های مختلفی دارد. با بررسی ره یافت های نظری متعدد, ارتباط میان این پدیده با عوامل موثر در شکل گیری و استمرار آن را می توان تبیین کرد. مهم ترین این نظریه ها عبارتند از:

۱. ضعف جامعه پذیری و تربیت اجتماعی
از توضیح دوباره این نظریه, به دلیل آن چه در بخش عوامل فرهنگی از آن سخن رفت, خودداری می شود. با نگاه به این نظریه. انتقال ندادن و درون ریزی ارزش ها و هنجارهای اجتماعی در ساختار شخصیت, نبود حساسیت متناسب نسبت به رعایت انتظارات جمعی, ضعف تعلق به فرهنگ خودی, بی قیدی و بی مسئولیتی در رعایت قواعد اجتماعی, ضعف انگیزه در انجام کنش های هم سو, بی مبالاتی در رعایت حریم ها, ارتکاب جرایم و انحراف که در دوره های سنی مختلف به صورت های گوناگونی رخ می دهد, در مراحل مختلف رشد شخصیت فرد ریشه دارد. این موضوع به عنوان یک متغیر وابسته, بیش از آن که به شخص مربوط باشد, به عمل کرد کارگزاران جامعه پذیری هم چون خانواده, شبکه های ارتباطی, محیط های آموزشی, کانون های فرهنگی و وسایل ارتباط جمعی مربوط می شود که در تربیت و شکوفایی استعدادهای اعضای جدید و آماده سازی آنها برای ایفای نقش های شهروندی نقش محوری دارند. عمل کرد ضعیف یا متعارض و ناهم خوان این کارگزاران, آثار جبران ناپذیری در مراحل بعدی بر جای می گذارد و به دلیل نبود زیر ساخت های مناسب, بسیاری از سیاست ها و برنامه ها را بی اثر می سازد. در صورتی که فرد در مراحل اولیه زندگی خود در معرض آموزه ها و تجربه های زیستی ناهم گون هم چون زندگی در دیگر فرهنگ ها و محیط ها قرار گرفته باشد, به از خودبیگانگی فرهنگی, هم سویی با ارزش ها و هنجارهای غیر خودی, سرپیچی از هنجارهای جامعه گرایش خواهد داشت. بی حجابی نیز به عنوان یک تخلف هنجاری, دست کم در مورد برخی کنش گران, در فرآیند جامعه پذیری و کاستی های تربیتی ریشه دارد.

۲. گزینش عقلانی (محاسبه سود و زیان)
بر اساس این نظریه, کج روی, ره آورد گزینش و انتخاب فرد است. افراد به کج روی دست می زنند; چون خود چنین می خواهند. انتخابی که امکان آن هر چند با نسبت های مختلف, برای همه افراد وجود دارد. این نظریه, هر چند اثرپذیری رفتار از علل پیرامونی و عوامل محیطی را نفی نمی کند, ولی در نهایت, فاعل کنش را مسئول اصلی این انتخاب می داند. وی با انجام محاسبه های خاص, از میان رفتار کج روانه و رفتار مقابل آن, اولی را بر دومی ترجیح می دهد و به آن دست می زند. به همین دلیل, در همه نظام های اخلاقی و حقوقی متعارف, فرد, مسئول رفتار خویش شناخته می شود. او هنگام اراده کردن برای انجام رفتار کج روانه, ابتدا پی آمدهای مثبت و منفی یا به تعبیری, هزینه ها و پاداش های آن را هر چند با محاسبه های سطحی نگرانه و کوته بینانه ارزیابی می کند و در صورتی که مزایای چنین رفتاری بر پی آمدهای منفی آن برتری یابد, انگیزه و اشتیاق انجام آن در ساحت نفس کنش گر افزایش خواهد یافت. در مراحل بعد, درصورتی که موانع محیطی, این اراده تحریک شده را تضعیف نکند, رفته رفته خود را در قالب رفتارهای عینی به فعلیت خواهد رساند.
بر اساس این نظریه, هر جامعه برای بازداشتن افراد از ارتکاب محتمل کج روی یا کاهش آن, ناگزیر باید با ایجاد موانع مختلف, هزینه های انحراف را بالا ببرد و اشتیاق افراد به انجام آن را به پایین ترین سطح ممکن کاهش دهد. این روش, مطمئن ترین راهی است که می تواند انتخاب کج روی را از فهرست گزینه های افراد حذف کند. (… برای کنترل یک جامعه و جلوگیری از انحراف ها و آشفتگی ها, عوامل زیادی لازمند که یکی از آنها, سیستم کنترل و مجازات می باشد. بدین معنا که باید اعضای یک جامعه مطمئن باشند که در صورت تخطی از قوانین و مقررات, به گونه ای سنگین مجازات می شوند و دست زدن به آن کار خلاف را بر اساس تئوری گزینش عقلانی مقرون به صرفه نبینند.)۲۵
بر اساس این نظریه, دست کم بخشی از موارد بی حجابی در جامعه, به برخورد سست افکار عمومی, در پیش نگرفتن سیاست های استراتژیک در برخورد با معضل های فرهنگی, بهره نگرفتن از ظرفیت های جمعی بازدارنده هم چون نهی از منکر, نشان ندادن واکنش در خور و ضابطه مند مراجع رسمی به متخلفان و تسامح توجیه ناپذیر در برابر آن برمی گردد.

۳. نظریه خرده فرهنگ ها
بر اساس این نظریه, تعلق هر چند ذهنی فرد به یک خرده فرهنگ نسبتاً ناهم گون با فرهنگ غالب, به ویژه اگر با رضایت مندی همراه باشد و فرد از رهگذر این هم سویی, به پاداش های روانی خوش آیند و ارضاکننده ای دست یابد, رفته رفته سبب می شود فرد از التزام به اقتضاهای فرهنگ غالب چشم بپوشد و به نوعی بی مسئولیتی در قبال ایفای تعهدات فرهنگی روی آورد. در صورتی که فرد بتواند فشار سنگین ناشی از تقابل میان اقتضاهای ناهم خوان این دو جریان فرهنگی را تحمل کند و برای آن توجیه کافی داشته باشد, به احتمال بسیار, تقاضای خرده فرهنگ یاد شده را به زیان فرهنگ غالب, اجابت و از ایفای الزامات شهروندی شانه خالی خواهد کرد.
(کلوارد و اولین یادآور می شوند که دست یازیدن نوجوانان بزه کار به رفتارهای کج روانه ممکن است برای آنان نوعی توفیق اجتماعی را در پی داشته باشد و تایید اعضای یک خرده فرهنگ یا یک گروه کج رو که این کج روان نیز معمولاً آن را خرده فرهنگ یا گروه خودی می پندارند, انواعی از رضایت خاطر و احترام را برای آنان به ارمغان آورد و این امر, احتمال استمرار آن رفتارها را تقویت کند.)۲۶
این نظریه, برای تبیین بی حجابی زنان وابسته به گروه های ضد انقلاب, طبقه اشراف, افراد غیر معتقد به هنجارهای ملی و مذهبی و جوانان تنوع طلب و هرهری مذهبی که برای قواعد اخلاقی و ارزش های جمعی, حرمت و اعتبار چندانی قائل نیستند و برای جلب توجه و ارضای هیجان های خود, بی پروا و گاه مفتخرانه به نقض قواعد اجتماعی دست می زنند, نظریه مناسبی است.

۴. نظریه یادگیری کج روی
نظریه دیگری که با نظریه پیشین مشابهت بسیار دارد, نظریه یادگیری کج روی است. بر اساس این نظریه, وجود شرایط مناسب و سادگی ارتکاب اعمال کج روانه هر چند در گستره محدود و امکان مشاهده عینی و اطلاع یابی دیگران از کم و کیف انحراف های جاری و تعامل روان و عادی کج روان با دیگر اعضای جامعه به ویژه در شهرهای کوچک و مناطق کم جمعیت, زمینه انتقال و گسترش سریع این ویروس را در سطح وسیع فراهم می سازد و افراد دارای تمایلات و ظرفیت های بالقوه را به صحنه می کشاند. آثار این اثرپذیری و پیروی ناخودآگاه را در آمار فزاینده انحراف می توان دید. ساترلند و کرسی در توضیح این نظریه می نویسند:
کج روی در ضمن کنش متقابل فرد با دیگران و در جریان ارتباطات صمیمانه در درون گروه آموخته می شود. این یادگیری شامل تکنیک ارتکاب, گرایش ها, جهت گیری ها, انگیزه ها و توجیه رفتار می گردد. جهت گیری خاص انگیزه ها و گرایش ها از طریق تعاریف موافق یا مخالف قواعد قانونی انجام می گیرد. گروهی که فرد را احاطه کرده اند یا همگی معتقد به رعایت قوانین یا همگی موافق قانون شکنی اند. فرد در صورتی به کج روی سوق می یابد که در فرآیند معاشرت خود با دیگران, بیشتر در معرض تعاریف موافق قانون شکنی باشد. به عبارت دیگر, تعاریف موافق قانون شکنی از فراوانی بیشتری در مقایسه با تعاریف مخالف قانون شکنی برخوردار باشند. بالطبع هر چه معاشرت فرد با کج روان از نظر فراوانی دفعات وقوع, مدت, ارجحیت و شدت, میزان درگیری عاطفی, تناسب با الگوهای تجربه شده و… بیشتر باشد, این اثرپذیری بیشتر و عمیق تر خواهد بود. نکته آخر این که کج روی را نمی توان از طریق نیازها و ارزش ها توجیه کرد, چه رفتارهای بهنجار نیز تحت تاثیر نیازها و ارزش ها صورت می پذیرند.۲۷

۵. برچسب زنی های ناسنجیده
نظریه دیگری که بیشتر به استمرار کج روی مربوط است تا پیدایش آن, نظریه (برچسب زنی) است. بر اساس این نظریه, شیوه برخورد جامعه با کج روانی که در ابتدا و از روی ناآگاهی و تمایلات هواخواهانه, به رفتار کج روانه دست می زنند, در ادامه وضعیت ایشان نقش تعیین کننده ای خواهد داشت. برخوردهای خشن و واکنش های ناسنجیده می تواند این افراد را در ادامه راهی که در پیش گرفته اند, تحریک و تهییج کند و ایشان از این پس, به عنوان واکنش دفاعی, به این کج روی ادامه می دهند و واکنش دریافت خواهند کرد. این مارپیچ زورآزمایی, هزینه های زیادی بر افراد و جامعه تحمیل می کند و نقطه پایانی هم برای آن متصور نیست. (این برچسب به تدریج در روحیه فرد تاثیر می گذارد; چون تصویر او در نظر دیگران تغییر کرده, مردم حتی الامکان از او دوری می جویند و در ضمن, او را از شرکت در فعالیت های مرسوم باز می دارند. فرد به تدریج از دیگران جدا شده, خود را تنها می یابد… از نظر بکر, برچسب خوردن, خواه ناخواه فرد را به سوی کج رفتاری بیشتر سوق می دهد. مثلاً معتادی که شغل خود را از دست داده و دوستانی هم ندارد, تنها راه ادامه زندگی برای او, پیوستن به معتادان دیگر و انجام کارهای غیر قانونی مثل فروش مواد مخدر است. بکر معتقد است که رفتار دیگران با افراد کج رو تحت تاثیر برچسبی که به آنها خورده, ادامه زندگی معمولی را برای این افراد غیر ممکن می سازد… )۲۸. احتمالاً برخوردهای قاطع و یک سنخ و پی نگرفتن سیاست های مرحله ای در تبلیغ و القای ارزش های فرهنگی هم چون حجاب از سوی گروه های به اصطلاح پاس دار حریم عمومی, توسل به حربه های ایذایی و بی توجهی به شخصیت انسانی متخلفان, از اثربخشی این سیاست ها در اصلاح روند موجود کاسته و با سیاسی شدن مسئله حجاب, انگیزه متخلفان برای دامن زدن به بی حجابی و نقض ارزش های فرهنگی و تنش آفرینی بیشتر شده است. تجربه سال های گذشته نشان می دهد که بهره گیری از سیاست های ارشادی و هدایتی و برخوردهای اخلاقی با این گونه افراد و اجرای برنامه های فرهنگی گسترده در سطوح مختلف, برای حل اساسی این گونه معضلات, کارآیی بیشتری دارد.

۶. تناقض های هنجاری
نظریه دیگری که از نظریه های وابسته به نظریه (ضعف کنترل اجتماعی) در محیط های شهری است, (تناقض های هنجاری) نام دارد. تکثرگرایی فرهنگی, تنوع نظام های اعتقادی و ارزشی, تعدد شیوه ها و سبک های زندگی, تنوع هنجارها و رسوم, اشاعه سریع و اختلاط مستمر فرهنگ ها, ورود آسان به قلمروهای میان فرهنگی, اختلاط عناصر و مولفه های خودی و بیگانه, چند لایه ای شدن هویت ها و دیگر تحولات ناشی از وضعیت تمدنی معاصر, مجموعه ای از آشفتگی ها و اختلاط های ارزشی و هنجاری را به وجود آورده است. تعارض های شایع رفتاری ناهم سو با اقتضاهای فرهنگ جامعه و ضعف نظام های کنترل اجتماعی رسمی و غیر رسمی, به دلیل همین وضعیت و اختلال های فرهنگی به وجود آمده است. وجود این زمینه در کشیده شدن افراد به بی حجابی به عنوان یکی از نمودهای این آشفتگی هنجاری و تنوع طلبی موثر بوده است. یکی از آسیب شناسان اجتماعی معاصر در توضیح وضعیت فرهنگی شهرهای بزرگ می نویسد:
ییکی از ویژگی های عمده شهرها, تنوع دل بستگی, آرمان و آرزوهای افراد ساکن آن می باشد که در جوار هم دیگر با هم در تماس هستند. مردمی که در منطقه شهری زندگی می کنند, از نظر سن, نژاد, قبیله, نوع کار, علاقه مندی, طرز تلقی, ارزش ها و آرمان ها با هم تفاوت دارند… در اثر تراکم جمعیت و فزونی تحرک, افراد ساکن شهرها دارای برخوردهای جامعه ای و جماعتی متنوعی هستند. وسایل ارتباط جمعی مانند مطبوعات, رادیو, تلویزیون, مردمان شهرها را به طور دایم در جریان پندارها و اندیشه های متعدد قرار می دهند. بالاتر از این امر, بی تفاوتی نسبی و نبود پیوندهای صمیمانه در زندگی شهری موجب می شود که علاقه مندی گروهی ویژه ای پدید آید تا افراد بتوانند در برابر ماشین سیاسی و فشار جامعه ای دیگر پایداری نمایند.۲۹

۷. انکار مسئولیت
در مواردی, فرد به دلایل مختلف به آستانه بی قیدی و گریز از تعهدات و مسئولیت های اجتماعی می رسد. در چنین شرایطی, فرد از درک واقع بینانه عمل کج روانه خود و برآورد پی آمدهای منفی فردی و اجتماعی آن ناتوان می ماند. آن گاه در مقام اعتراض و اعمال فشارهای اجتماعی, دیگران هم چون والدین بی تعهد, دوستان ناباب, معلمان نااهل, محیط آلوده, جبر زمانه, رسانه های جمعی و تجربه زندگی در دیگر فرهنگ ها را عامل اصلی این گزینش, معرفی و با تحلیلی جبرگرایانه, خود را از پذیرش پی آمدهای منفی انتخاب و کار خویش تبرئه می کند. این گونه تحلیل ها در مورد بی حجابی, فراوان شنیده می شود.
برخی نظریه ها نیز انحراف ها را ناشی از نارسایی های شخصیتی, روان گسیختگی های بنیادین, ضعف وجدان و حساسیت اخلاقی, احساس طردشدگی و حاشیه ای شدن می دانند که پرداختن به آنها مجال دیگری می طلبد.

نتیجه گیری
از بررسی (بی حجابی) چنین به دست آمد که ریشه های پیدایش و گسترش این پدیده متعدد است و درمان اصولی آن نیز نیازمند برنامه ریزی همه جانبه و اعمال سیاست های مختلف, متناسب با شرایط و امکانات و محدودیت های محیطی خواهد بود. مهم ترین این سیاست ها و راه کارها عبارتند از:
۱. در پیش گرفتن سیاست های اصولی در برخورد با معضل های فرهنگی به ویژه بی حجابی;
۲. تعریف مشخص و ترسیم الگوهای حجاب مطلوب و معرفی همگانی آن متناسب با روح تنوع طلبی و مدگرایی انسان معاصر و ضرورت ها و اقتضاهای فرهنگی;
۳. تقویت جنبه های ارزشی, اخلاقی و تربیتی پوشش و تکریم پاس داران این عرصه;
۴. تحقیر ابتذال در پوشش به شیوه های مختلف فرهنگی و تبلیغی به جای تکیه صرف بر وضع قوانین و برخوردهای رسمی;
۵. تبیین و تبلیغ آثار مثبت و کارکردهای فردی و اجتماعی حجاب;
۶. تببین و تبلیغ آثار مننفی بدحجابی وبی حجابی و افشای سیاست های تهاجمی دشمنان;
۷. تلاش برای انتقال فرهنگ حجاب از طریق سازمان های فرهنگی و رسانه های جمعی به ویژه با الگوسازی برای نسل جوان;
۸. پاسخ گویی به شبهه های مربوط به پوشش و ضرورت های آن;
۹. تقویت حساسیت عمومی و جهت دهی توده ها در مسیر مخالفت اصولی با ناهنجاری ها و برداشتن بخشی از مسئولیت ها از عهده نهادهای رسمی;
۱۰. ایجاد اصلاحات لازم در سازمان های اداری و فرهنگی و رسانه های تصویری با هدف تثبیت حریم های جنسیتی و به حداقل رساندن اختلاط دو جنس;
۱۱. تلاش برای تقویت حریم های مردانه و زنانه در گستره وسیع نظام اجتماعی;
۱۲. تقویت حس مسئولیت والدین در برابر فرزندان و غیرت ورزی مثبت مردان در قبال همسران خویش, آموزش شیوه نظارت و کنترل روش مند همراه با رعایت اصول اخلاقی و تربیتی بر عمل کرد آنان, ایجاد حساسیت مثبت در والدین نسبت به تربیت جنسی فرزندان و اهمیت آن;
۱۳. بسترسازی مناسب برای ازدواج به موقع جوانان و ارضای جهت دار هیجان ها;
۱۴. به سازی محصولات فرهنگی به ویژه کتاب ها, نشریات, فیلم ها و مجموعه های تلویزیونی, برنامه های رایانه ای و لباس ها و کالاهای داخلی و وارداتی;
۱۵. برخورد قاطع با متخلفان و مهره های اصلی فساد و ابتذال با اصلاح قوانین و شیوه های مقابله با بی حجابان و عوامل تقویت کننده انحراف;
۱۶. نظارت بر عمل کرد نهادها و کانون های فرهنگی و آموزشی به ویژه صداوسیما, مراکز آموزش عالی و هدایت آنها برای ترویج ارزش ها و الگوهای صحیح متناسب با ضرورت های انقلاب اسلامی;
۱۷. نظارت و کنترل جدی بر گلوگاه های ورودی محصولات فرهنگی و ارتباطات بیرونی;
۱۸. نظارت بر اماکن عمومی, محیط های ورزشی و مناطق تفریحی.

پی نوشت ها:
۱ . توضیح المسائل مراجع عظام, مسئله ۲۴۳۵. ، ۲. بروس کوئن, مبانی جامعه شناسی, ص ۲۱۵.
۳ . شیخی, جامعه شناسی زنان و خانواده, ص۱۰۹. ، ۴ . منوچهر محسنی, مقدمات جامعه شناسی, ص ۲۸۳.
۵ . سیف الله سیف اللهی, مبانی جامعه شناسی, ص ۲۲۴. ، ۶ . مرتضی مطهری, مجموعه آثار, ج ۱۹, ص ۴۱۵.
۷ . فریده ممتاز, انحرافات اجتماعی, ص ۱۲۷.
۸ . هدایت الله ستوده, آسیب شناسی اجتماعی, ص ۱۲۱.
۹ . به نقل از: سید حسام الدین شریعت پناهی, اروپایی ها و لباس ایرانیان, ص۲۹۲.
۱۰ . جمعی از نویسندگان, اسلام; جهانی شدن و پست مدرنیته, ص ۳۲۲.
۱۱ . غلام علی حدادعادل, فرهنگ برهنگی و برهنگی فرهنگی, ص ۴۰.
۱۲ . فریده ممتاز, انحرافات اجتماعی, ص ۱۶۲ و ۱۶۳.
۱۳ . غلام ابراهیم پورآهنگر, تاثیر ساختار سیاست گذاری فرهنگی بر بحران هویت, ص ۱۱۹.
۱۴ . فاطمه مرنیسی, زنان پرده نشین و نخبگان جوشن پوش, ترجمه: ملیحه مغازه ای, ص ۲۶۷.
۱۵ . کتاب زنان, ص ۳۱۰. ، ۱۶. مجموعه آثار مرتضی مطهری, ج ۱۹, ص ۵۱۱.
۱۷ . فرامرز رفیع پور, توسعه و تضاد, ص ۱۶۶ و ۱۶۷. ، ۱۸ . منتسکیو, ص ۲۲۶. ، ۱۹ . شادی صدر, ص ۴۹.
۲۰ . گی روشه، کنش اجتماعی, ترجمه: هما زنجانی زاده, ص ۱۸۹.
۲۱ . فرامرز رفیع پور, وسایل ارتباط جمعی و تغییر ارزش های اجتماعی, ص ۲۹.
۲۲ . فاطمه و شمس نجف آبادی, پایان نامه (تاثیر عوامل اجتماعی (خانواده و گروه هم سالان) بر نحوه پوشش اجتماعی دختران دبیرستانی در تهران), .
۲۳ . لوئیس آ. کوزر, نظریه تقابل های اجتماعی, ترجمه: عبدالرضا نواح, ص ۲۷۴.
۲۴ . به نقل از: سینا واحد, قره العین; درآمدی بر تاریخ بی حجابی در ایران, ص ۹۳.
۲۵ . فرامرز رفیع پور, آنومی یا آشفتگی اجتماعی, ص ۱۱۳.
۲۶ . علی سلیمی و محمد داوری, جامعه شناسی کجروی, ص ۴۴۵.
۲۷ . انحرافات اجتماعی, ص ۹۰ ـ ۹۲.
۲۸ . همان.
۲۹ . داور شیخاوندی, جامعه شناسی انحرافات (آسیب شناسی جامعوی), ص ۲۸۵ .
شنبه ۸ خرداد ۱۳۸۹ ۱۱:۲۴

منبع: خبر گزاری فارس