طلاق در لغت به معنای رهایی، ترک کردن و آزاد کردن است . در واقع وقتی مردی همسرش را طلاق میدهد او را ترک نموده و رها می سازد. طلاق در حقوق عبارت است از انحلال عقد نکاح دائم با رعایت تشریفات ویژه، در زبان فارسی برای طلاق لغات هشتن و گسیل کردن هم استفاده میشده و در گذشته طلاق نامه را هشته نامه و حجت طلاق هم میگفتند.
طلاق به عنوان پایانی بر زندگی مشترک زن و مرد، مساله ی جدیدی نیست اما افزایش بی اندازه ی آن در شرایط کنونی، زنگ هشدار تزلزل بنیان خانواده و ارزش های زندگی را به صدا درآورده است.
براساس آمارهای منتشر شده از سوی سازمان ثبت احوال کشور، در پنج ماهه ی اول سال 1394 شاهد افزایش 11.5 (یازده ممیز پنج دهم) درصدی طلاق نسبت به مدت مشابه آن در سال گذشته بودیم.
این در حالی است که به رغم تبلیغ های فراوان در جهت تشکیل خانواده و فرزندآوری، نرخ ازدواج در مدت مشابه تنها 3.3 (سه ممیز سه دهم) درصد افزایش پیدا کرده است.
از طلاق، علل و راهکارهای پیشگیری از وقوع آن در فضای رسانه یی کشور سخن، بسیار گفته شده است اما به رغم این، آسیب های فراوان و پیامدهای ناشی از طلاق و همچنین روند رو به رشد آن در کشور تا اندازه یی است که پرداختن چندباره به آن و بررسی جنبه های گوناگون این پدیده را لازم می سازد.
در شمارش علت ها و زمینه های بسترساز رشد طلاق در ایران به موضوع افزایش طلاق در جوامع در شرایط گذار بر می خوریم. به عبارت دیگر، تغییرهای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی به وجود آمده در شرایط گذار جامعه می توانند بسترهای مناسب بروز هر چه بیشتر طلاق در جامعه را به وجود آورند.
اکنون جامعه ی ایران نیز در شرایط گذار قرارگرفته است که یکی از ویژگی های این دوره، رویارویی سنت و نوگرایی (مدرنیته) است. سرعت تغییرهای اجتماعی از یک طرف و تضاد سنت و نوگرایی از طرف دیگر، باعث شده است تا شاهد آسیب هایی در بخش های گوناگون اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و ... باشیم. بر همین اساس جامعه شناسان و آسیب شناسان، شتاب گرفتن پدیده ی شوم طلاق در جوامع در حال گذار مانند ایران را ناشی از سرعت رشد و تغییر در عرصه های فرهنگی و مفاهیم اجتماعی تعبیر می کنند.
*** طلاق در دوران گذار
جامعه ی ایران در شرایط کنونی که سرعت تغییرهای اجتماعی در آن بیش از هر زمان دیگری است، گرفتار برخی تناقض ها میان سنت و نوگرایی شده است. سبک زندگی در ایران بر اثر عواملی مانند تحصیل زنان، آشنایی بیشتر افراد جامعه به قوانین و حقوق خود، ورود رسانه های نوین به جامعه و شکل گیری کانون ها و تشکل های مردم نهاد تغییر یافته و ابعاد گوناگون زندگی اجتماعی را مورد تاثیر قرار داده است.
در همین پیوند، «سیف الله سیف اللهی» آسیب شناس اجتماعی، در گفت و گو با گروه پژوهش و تحلیل خبری با اشاره به تاثیر توسعه ی اجتماعی و فرهنگی بر افزایش طلاق، گفت: در بررسی موضوع طلاق، افزون بر شرایط اجتماعی، باید توسعه در بخش های گوناگون را نیز مورد توجه قرار دهیم، چرا که توسعه ضمن تغییر بخش های سیاسی و اقتصادی، جوانب اجتماعی و فرهنگی را نیز مورد تاثیر قرار می دهد. در این فرآیند خانواده و ازدواج نیز از تغییرها به دور نخواهند بود.
به گفته ی این کارشناس، یکی از مهترین آفت های توسعه تکیه ی برخی جوامع، بر توسعه ی برون زا است. مبنای این توسعه بر اجرای الگوهای توسعه یی یک کشور در کشور دیگر است که این امر موجب به وجودآمدن دوگانگی خواهد شد. از همین رو می توان شیوه های جدایی زن و شوهر را ناشی از توسعه ی برون زای جامعه دانست. البته نباید کارکردهای مثبت فراوان توسعه ی برون زا را برای جامعه فراموش کرد. رشد دانشگاه ها در کشور و افزایش سطح تحصیل زنان و مردان یکی از نتایج این نوع از توسعه است که باعث شده تا زنان پس از دریافت آگاهی و افزایش سطح سواد، از سلطه ی مردان خارج شوند و در کنار آگاهی از حقوق خود به استقلال اقتصادی دست یابند. همین امر زمینه برای طلاق در برخی خانواده ها را هموار کرده است. این در حالی است که در جوامع سنتی روابط زن و مرد یک سویه و با نگاه جنسیتی است.
جابجایی نقش ها در جوامع توسعه یافته و در حال توسعه از دیگر عوامل تحریک کننده ی افزایش طلاق از نگاه سیف اللهی بود.
بر پایه ی اظهارات وی، زمانی که رابطه ها و کنش های اجتماعی در یک جامعه ی سنتی و محدود در کمتر از نیم قرن دچار تغییر و تحول های عمیقی می شود، به طور حتم تاخر فرهنگی نیز روی خواهد داد. زنان امروز دیگر تنها نقش مادر و خانه دار را به دوش نمی کشند، بلکه در کنار این 2 نقش، مسوولیت های گوناگون در جامعه را بر عهده می گیرند. دغدغه های شغلی و اجتماعی باعث شده است که نقش های تعریف شده برای زنان در جامعه سنتی به شدت کمرنگ شوند.
تغییر نقش گروه های مرجع و الگوبرداری از رفتار ستاره های ورزشی و سینمایی به جای مراجعه به ریش سفیدان و بزرگان خانواده هم از دیگر آفت های توسعه در جوامع سنتی است که سیف اللهی در ادامه ی اظهارات خود به آن اشاره کرد.
*** طلاق محصول فردگرایی و تناقض رفتار
«سعید معید فر» جامعه شناس، در گفت و گو با گروه پژوهش و تحلیل خبری ضمن واکاوی علل پنهان طلاق در جامعه، به دگرگونی هایی که در سده های گذشته در نظام های گوناگون جهان به وجود آمده است، اشاره کرد.
به گفته ی معیدفر، نظام سرمایه داری، دارای ارزش هایی است که فردگرایی از مهمترین آن است. تشویق به توجه بیشتر به منافع فردی باعث شده است تا در شهرهای بزرگی که افراد به دنبال گمنامی هستند، طلاق بیشترین رواج ممکن را یابد و این در حالی است که در روستاهای و شهرهای کوچک به دلیل تسلط روحیه ی گروهی و شناخت چهره به چهره، طلاق کمتری رخ می دهد.
وی با تاکید بر اینکه اکنون خانواده ها از شکل گسترده به هسته یی تغییر یافته اند، گفت: در گذشته طلاق دارای چهره یی زشت در اجتماع بود و به مرد یا زن مطلقه در جامعه نگاهی متفاوت می شد اما رواج روحیه ی فردگرایی و خانواده های هسته یی در جامعه ی امروز، تا اندازه یی از پیامدهای منفی طلاق برای مردان و زنان در جامعه کاسته اند.
تمایزپذیری نیز یکی دیگر از عوامل زمینه ساز طلاق از نگاه معیدفر است.
به بیان وی، در گذشته رفتارها میان بسیاری از افراد شبیه به هم بود و اختلاف سلیقه و عقیده ی کمتری پیش می آمد اما اکنون به دلیل شرایط گوناگون در جامعه، افراد در بیشتر زمینه ها دارای اختلاف سلیقه هستند و کمتر می توان 2 ذهن شبیه به هم پیدا کرد.
معیدفر همچنین با انتقاد از سیاستگذاری در عرصه های ارزش های اسلامی – ایرانی افزود: اندیشمندان و متفکران ما در برخورد با فرهنگ بیرونی نتوانستند، بازتعریفی از ارزش های اسلامی - ایرانی ارایه دهند تا بر اساس آن با فرهنگ جهانی همراه شوند. متاسفانه این افراد با نگاه آمرانه به دنبال تثبیت ارزش های قدیمی بودند اما در این راه موفقیت چندانی به دست نیاوردند. از همین رو، اکنون ما بدون هیچ مانعی به سمت الگوهای جهانی پیش می رویم.
وی در پاسخ به پرسش پژوهشگر ایرنا در خصوص نقش رسانه های نوین در افزایش طلاق گفت: یکی از مهمترین چالش های ما این است که به دنبال یافتن مقصری هستیم تا مساله ی موجود را به آن نسبت دهیم. رسانه های نوین جزو جدا نشدنی زندگی کنونی هستند و کسی نمی تواند آن ها را محدود کند. ما زمانی می توانیم در برابر ارزش های نو مقاومت کنیم که به دور از نگاه های امنیتی و آمرانه ی خود دارای نقش خلاق در زندگی باشیم. تهی شدن جامعه از نگاه های خلاقانه، پیشگیری از آسیب های اجتماعی را دشوار می کند. جامعه اندیشمندانی دارد که می توانند در تعامل با دنیای نوین، ایده های لازم را برای پیشگیری ارایه کنند.
*** آسیب های ناشی از نوگرایی، بسترساز طلاق
گذر جامعه از سنت به سمت نوگرایی بر بسیاری از نمودهای زندگی افراد و خانواده تاثیرگذاشته است. در جامعه یی که بر پایه ی مردسالاری شکل گرفته بود، اکنون شرایط هنگام عقد مانند مهریه های سنگین و دادن حق طلاق به زن، به عنوان ارزش قلمداد می شوند، همچنین گسترش روابط خارج از چارچوب خانواده که ناشی از الگوبرداری از سایر جوامع است، باعث افزایش خیانت همسران شده است.
اما چنین تغییرهای نه چندان منطقی، نه تنها پیوند زناشویی را مستحکم نخواهد ساخت بلکه باعث دوام کمتر آن نیز خواهد شد و در بسیاری از این موارد طلاق پایان راه خواهد بود.
در این زمینه «محمد حسین جوهر» مشاور خانواده به ایرنا می گوید: دلایل زیادی در شکل گیری طلاق نقش دارند اما شدت و ضعف هر کدام از محرک ها به اختلاف های زن و مرد بستگی دارد.
مهریه های سنگین و برخی شرایط به هنگام ازدواج، تهدیدی برای زندگی مشترک است. همچنین خیانت همسران هم یکی از مهمترین آسیب های ناشی از ورود به عرصه ی تازه ی روابط اجتماعی و فرهنگی است. آسیب های تازه ی ناشی از گذر از مرحله ی سنتی باعث شده تا بنیان خانواده در طول زمان متزلزل و پس از آن تبدیل به طلاق شود.
به گفته ی جوهر، تا زمانی که برخی از خانواده ها مهریه های سنگین و شرط های هنگام عقد را برای زن و مرد تعین می کنند، افزایش طلاق امری بدیهی است زیرا مهریه ی سنگین، تهدیدی برای مرد به شمار می رود. حتی در برخی موارد پافشاری خانواده ها تا اندازه یی است که به رغم اطلاع از ناتوانی مالی مرد، اقدام به تعیین مهریه های سنگین می کنند. به عبارت دیگر خانواده ها تلاش می کنند با افزایش مهریه برتری خود را به دیگران ثابت کنند.
وی افزود: روند رو به رشد طلاق در جامعه، آسیبی جبران ناپذیر است که بیش از همه، زنان و کودکان را در معرض تهدید قرار می دهد. در برخی از مناطق کشور نگاه منفی به زنان طلاق گرفته وجود دارد و حتی گاهی ممکن است این زنان، طعمه ی مردان هوس باز شوند. طلاق همچنین بر روحیه ی کودکان نیز اثر می گذارد. در بسیاری موارد، افت تحصیلی، تکدی گری و پیدایش کودکان کار میوه ی درخت طلاق است.
این مشاور همچنین در ارایه ی راهکار برای پیشگیری از طلاق گفت: باید توقعات افراد از زندگی و تجمل گرایی را کم کرده و پذیرفت که در هر نوع شرایط اقتصادی نمی توان به تمامی آرزوها دست یافت.
*** چه باید کرد؟
شکل گیری آسیب های اجتماعی همچون طلاق و اعتیاد و همچنین تناقض های فرهنگی در گذر جوامع از سنت به سمت نوگرایی، امری اجتناب ناپذیر است اما مهترین راهکاری که در اینگونه موارد از سوی مشاوران و کارشناسان بیان می شود تنها آموزش و اطلاع رسانی به افراد جامعه است. هدایت درست افراد در مسیر مواجهه با تحول های فرهنگی و اجتماعی، افزون بر حفظ ارزش های سنتی باعث خواهد شد تا افراد به هنگام قرارگرفتن در موقعیت های تازه رفتارهای مناسب از خود بروز دهند. این امر تا اندازه ی زیادی از بروز آسیب هایی مانند طلاق خواهد کاست.
برای نمونه اگر تعریف مناسبی از جایگاه زنان در ایرانِ پیشرفته ی کنونی بر اساس ارزش های عرفی و مذهبی جامعه، صورت گیرد، زنان با امنیت خاطر بیشتری به تحصیل، اشتغال و انتخاب همسر مناسب خواهند پرداخت و حضور موثرتر و بی حاشیه تری در محیط های اجتماعی خواهند داشت، در حالی که در شرایط کنونی به دلیل تضادهای ناشی از تعریف زن در جامعه ی سنتی و پیشرفته رفتارهای سوگیرانه و در برخی مواقع نامناسب با زنان صورت می گیرد. در این میان عده یی معتقد به حضور هرچه بیشتر زنان در محیط های اجتماعی و برابری فرصت های شغلی و تحصیلی برای آنان در مقایسه با مردان هستند و برخی دیگر به حفظ جایگاه سنتی زنان و ارایه ی تصویر مادر و زن خانه دار از زن ایرانی تاکید می کنند.
ایرنا
