زمین شناسی پزشکی

زمین شناسی پزشکی ، مطالعه اثر زمین و عوارض آن برروی سلامت انسان ، حیوان و گیاه است . از گذشته دور تاثیر عواملی چون آب و هوا ، میزان رطوبت ، دما و ارتفاع و دیگر عوامل محیطی برروی، انسانها شناخته شده است. این علم دانشی میان رشته ای است که به تبعات دیگر شاخه های مختلف علوم چون بیولوژی ، شیمی ، فیزیک ، ریاضیات،آمار ، کشاورزی ، آب و هوا شناسی ، مینرالوژی ، ایمونولوژی ، اپیدمیولوژی ، پاتولوژی و پزشکی جغرافیایی می پردازد. بررسی و تفحص در هرشاخه از این علم، دنیای وسیعی ازاجزاء بهم پیوسته ومرتبط با کل را به ما می نمایاند .با کشف قوانین حاکم بر این ارتباط ، به ماهیت کلی هدف زمین شناسی پزشکی می رسیم که این هدف همان شناخت عوامل ژئوژنیک و تاثیر بر سلامت موجودات زنده است.



همانگونه که پوسته زمین از عناصر مختلف تشکیل یافته است اعضاء و اندام های موجودات زنده نیز از عناصر مختلف بوجود آمده اند. برای مثال بیش از 99 % وزن اندام های انسانی از 6 عنصر اکسیژن ، کربن ، هیدروژن ، نیتروژن ، کلسیم و فسفر تشکیل یافته است . برپایه مطالعات انجام شده دو گروه اصلی از عناصر اهمیت ویژه ای درسلامت و بهداشت انسان دارند . گروه اول ، عناصر ضروری و حیاتی شامل آهن ، منیزیم ، پتاسیم ، کلسیم ، روی ، مس ، یّد ، سلنیم ، فلورئور است . گروه دوم شامل عناصری است که در مقادیر بسیار کم ، اثرات فیزیولوژیکی زیانآوری ایجاد مینمایند که عبارتند از کادمیم ،آلومینیوم ، ارسنیک ، سرب ، جیوه و برخی از ترکیبات اورانیوم.

بنابراین فرآیندهای بیولوژیک ، این عناصر را برای انجام وظایف بیوشیمیایی خاص و ضروری برای ادامه حیات بکار می گیرند.برخی از این عناصر، نقش مهمی در متابولیسم عادی وعملکردهای فیزیولوژیک درانسان دارند مثلاً کلسیم ، فسفر، فلوئور ومنیزیم نقش مهمی در عملکردهای ساختاری استخوان و غشاء سلولی دارند. برخی از این عناصر مثل روی، مس ، سلنیم ، منگنز و مولیبدن ، از اجزاء ضروری آنزیم ها بوده ویا به عنوان حامل آهن برای لیگاندها در متابولیسم عمل می نماید . گروهی نیز همانند یّد و کروم ، در ساختار اصلی هورمون ها شرکت دارند . بنابراین عناصر در چرخه طبیعی حیات از طریق خاک ، آب و گیاه وارد سیستم بدن موجودات زنده می شوند .

ژئومدیسین یا زمین شناسی پزشکی شاخه ای از زمین شناسی زیست محیطی است که به بررسی ارتباط بیماریها و درمان آنها با وضعیت زمین شناسی می پردازد . از سالها پیش دانشمندان ایرانی چون زکریا رازی و ابوعلی سینا به ارتباط بوم و زمین با بیماریهای مختلف پی برده بودن برای مثال ابوعلی سینا در کتال قانون چنین عنوان نموده است : " بدان که هر یک از فصول در هر منطقه ای از مناطق زمین نوعی بیماری بر می انگیزد " علاوه بر دانشمندان ایرانی محققین دیگری از سایر ممالک به بررسی این آثار پرداخته اند و برخی نیز بدون داشتن دانش ژئومدیسین فقط شاهد و ثبت کننده ارتباط بیماریها با وضعیت زمین بوده اند از جمله می توان به مارکوپلو سیاح مشهور ایتالیایی اشاره نمود که درباره مرگ مرموز اسبهای اروپایی در منطقه ای از چین می نویسد پس از گذشت چند قرن علت مرگ را وجود سلنیوم زیاد خاک دانشته اند . امروزه دانشمندان علل بسیاری از مرگ و میرهای و مسمومیت های منطقه ای را در خصوصیات زمین پی می جویند . بشر از دیرباز سعی در مقابله و کاهش خسارات ناشی از حوادث غیرمترقبه جهانی داشته است از جمله این حوادث می توان به پدیده های زمین شناختی چون زمین لرزه ، آتشفشان ، رانش ها و لغزش ها ، سیل و توفان اشاره نمود . علاوه بر این بسیاری از بیماریهایی که در مناطق مختلف بصورت اپیدمی شایع می گردند و بسیار خطر آفرین بوده به نحوی مربوط به پدیده ها و وضعیت زمین شناختی منطقه می باشند برای مثال مواد سوزان آتشفشانها علاوه بر کشندگی سریع سبب آزاد شدن گازهای سمی خطرناک در گستره و سیع ( بیش از 10000 کیلومتر مربع ) می شود که این گازها سبب ایجاد بیماریهای ریوی و متاسیون های پوستی و ... می باشند و یا خروج گازهای سمی و آزاد شدن مواد راسب و ایجاد ترکیبات فرار در حین زمین لرزه سبب مسمومیت های شدید در منطقه ( معادن ) می شود ، علاوه بر آن به سبب ایجاد شرایط احیا و فساد بافتهای حیوانی احتمال آلودگی آبهای سطحی و زیر زمینی به شدت افزایش می یابد .

در مجموع زمین لرزه می تواند سبب بر هم خوردن نظم اکولوژیکی در یک منطقه می گردد بصورتیکه اولاً گازهای سمی امکان راهیابی به سطوح فوقانی زمین و یا حتی جو را پیدا می کنند و در ثانی لایه های محصور سمی ( لایه های سرب ، جیوه ، سیانور ارسنیک امکان مجاورت آبهای زیرزمینی را پیدا می نمایند بنابراین احتمال تغییر شیمی آبهای زیر زمینی به شدت افزایش می یابد . در پدیده خشکسالی ابتدا سطح آب زیر زمینی کاهش یافته که این عمل سبب تغییر منطقه غیر اکسیدان با اسباع کامل به منطقه اکسیدان با اشباع متفاوت می گردد تغییرات میزان اکسیداسیون سبب تبدیل مواد نامحلول به مواد محلول در آب می گردد ( تبدیل سولفید به سولفات ) این مواد در آب حل گشته و با استخراج و مصرف آن جان انسانها به خطر می افتد مانند حادثه غرب سنگال که در اثر برداشت به رویه آب میزان ارسنیک در آبهای زیرزمینی بشدت افزایش یافت .

در مجموع پدیده هایی چون :

1- راهیابی باطله های مواد معدنی سمی بر اثر استخراج و انبارش آنها به آب زیرزمینی و شبکه هیدروگرافی .

2- راهیابی باطله های مواد معدنی بر اثر تغییر سطح اساس سفره ( در سیل و خشکسالی ) .

3- تبدیل مواد سمی نامحلول به محلول ( در خشکسالی)

4- آزاد شدن گازهای سمی در هنگام زمین لرزه .

5- انتشار مواد سمی بر اثر آتشفشانی .

6- شیوع بیماریهای بومی علی الخصوص مسمومیتها و کمبودهایی که اکثراً متاثر از شرایط زمین شناسی منطقه است .

7- آلودگی های میکروبی و شیمیایی آب بر اثر عدم فیلترهای طبیعی . همگی از جمله مواردی هستند که لزوم بررسیهای زمین شناسی را در امور بهداشتی یک ناحیه گوشزد می نمایند .

بنابراین برای پیشبرد هر چه بهتر و رسیدن سریعتر اهدافیکه سلامتی جامعه را حفظ می نماید مطالعات زمین شناسی زیست محیطی در گستره ایران زمین امری ضروری به نظر می رسد .