هنر قطاعی را بیشتر بشناسیم
[SIZE=4]
هنر کاغذبری, هنر قطاعي در ايران
آشنایی با قطاعی یا قطعه کردن کاغذ یکی از رشته‌های ظریف و دقیق هنری است که در آن هنرمند پس از طراحی روی کاغذ، نقش را با قیچی یا کارد مخصوص از میان کاغذ در می‌آورد و با چسباندن آن بر زمینه‌ای به رنگ دیگر، اثر جدیدی به وجود می‌آورد. هنر قطاعی از جمله هنرهای در حال فراموشی در کشور است که با سابقه‌ای چهارصد ساله از دوران تیموری یکی از بدیع‌ترین میراث ذوق و زیبایی‌شناسی ایرانی محسوب می‌شود.
هنری که شاهکارهایی بی‌مانند از هنرمندان ایرانی را در تجلید و کتاب‌آرایی و حاشیه‌بندی و همه رشته‌های مرتبط با کاغذ و نقوش تزئینی متنوع به نمایش گذاشته است.
مهم‌ترین و جالب‌ترین ویژگی این هنر در جنبه آذینی و آرایشی و چشم‌نوازی آن است. از این‌رو در متن برخی‌قرآن‌ها و دیوان‌ها،از آغاز تا انجام هنر کاغذگری به انجام‌رسیده است که نمونه‌ای از حد اعلای حوصله و پرکاری ودقت و ظرافت است.
در این رشته هنرمندان بزرگی پدید آمده بودند که نمونه‌کارهای آنان در دست است و از دیده دقت، ظرافت،منبت‌کاری و زیبایی شگفت‌انگیز است و پیداست که‌این‌گونه جلدسازی، نخستین بار در تبریز و بغداد در دربارجلایریان پدید آمده، سپس در دیگر شهرهای ایران رواج‌یافته است.
ابزارهای کاغذبری بسیار ساده و انگشت‌شمار هستند ازجمله کاغذ، ساده یا رنگین، مقراض یا قیچی، کارد کوچک‌و یا کارد و گزن‌های ویژه پوست‌بری "شفره"، قلم‌های‌فلزی گوناگون، پیش تخته و مقوا.
قطاعي؛ هنر از ياد رفته
قطاعي در لغت به معناي بريدن و قطعه ساختن است و قطاع به هنرمند اين عرصه اطلاق مي‌شود. همچنين اصطلاح قطعه در سياه مشق و نقاشي پشت شيشه از گذشته به يادگار مانده است.[SIZE=4][/SIZE]
خاستگاه قطاعي
بر اساس نوشته استاد يحيي ذکاء، هنر قطاعي نخستين بار در کشور چين ديده شده است. او در کتاب «هنر کاغذ بري در ايران» آورده است «نويسنده و هنرشناس چيني « آ. يين» بر آن است که کهن‌ترين نوشته‌اي که در آن از کاغذبري يادي رفته، از روزگار خاندان سونگ (سده10 تا 13 ميلادي) است ليک خود او پيدايش اين هنر را در آغاز تاريخ چين مي‌گذارد و آن را با سوزن دوزي (امبرودري) همبسته و همراه مي‌داند. زيرا در آن شکل‌ها و نقش‌هايي به‌کار مي‌رود که با نمونه‌هاي بريده، همانند است و عقيده او بر آن است که اين نمونه‌ها بايست برپايه الگوي سوزن‌دوز‌ها، درروزگار«هان» (سده سوم پيش از ميلاد تا سده سوم بعد از ميلاد) که کاغذ هم در همان زمان اختراع گرديد پيدا شده باشد.»
اين هنر پس از چين، همراه با ساير ره‌آوردهاي جاده ابريشم وارد ايران شد و پس از ايران به عثماني و سپس به اروپا (لهستان ، فرانسه ، سوئيس) و آمريکا رفت و در هر کشوري ظاهري مستقل و هويت همان محل را به خود گرفت.
ايران و لهستان، سرزمين قطاعي
پيدايش هنر قطاعي در ايران از سده نهم هجري قمري است و قبل از اين تاريخ در کتاب‌ها و نوشته‌ها از کاغذبري و کاغذبران ياد نشده است و نمونه‌هاي موجود مربوط به بعد از سده نهم هستند. با بررسي نمونه‌ها و نام و جاي زندگي کاغذبران، چنين پيداست که رواج و گسترش اين هنر در ميان مردم شهرهاي هرات، تبريز و شيراز، بيشتر از جاهاي ديگر ايران بوده است.
قطاعي در هيچ کشوري چون ايران و لهستان فراگير نشد. اين هنر در لهستان به حدي بود که حتي زنان خانه‌دار، با برش کاغذ نقوش متفاوتي را طرح مي‌کردند تا در و ديوار خانه را با آن تزيين کنند. از سال‌هاي دهه 1870 به بعد که کاغذهاي گلاسه رنگي در اين کشور به توليد انبوه رسيد، اين هنر رواج بيشتري در ميان زنان لهستاني پيدا کرد؛ به‌طوري که برخي از آن‌ها در همين هنر شهرت جهاني يافتند.
قطاعي، در خدمت کتاب‌آرايي
با نگاه به برخي از آثار قطاعي لهستان مي‌توان رگ و ريشه‌اي از تصويرسازي‌هايي يافت که گرافيک لهستان را با سبک و سياق خود جهاني کرد و البته جا دارد در اين‌باره تحقيقات مفصلي صورت گيرد. اما در ايران، قطاعي در خدمت هنر کتاب‌آرايي و کتاب‌سازي قرار گرفت.
در برخي کتب دست‌نوشت قديمي صفحات آغازين و پاياني را با نقوشي که از برش‌هاي کاغذ طراحي شده بود تزيين مي‌کردند. برخي از قرآن‌ها و ديوان شاعران نيز با همين نقوش قطاعي، آراسته و آرايش مي‌شدند. در اين مورد مي‌توان به يک مجلد از قرآن کريم اشاره کرد که اکنون در کتابخانه «سرکاري رامپور» هندوستان نگهداري مي‌شود.
تمام حرف‌ها، آيات و سوره‌هاي اين قرآن از کاغذهاي بريده شده تشکيل شده که روي زمينه سرخ رنگي چسبانده شده‌اند.
هنر کاغذبری, هنر قطاعي در ايران
ابزار قطاعي
نخستين ابزار کاغذبرى، خود کاغذ است که مى‌تواند سفيد يا رنگى باشد. جنس کاغذ نبايد بسيار نازک و يا زياد ضخيم باشد. ابزار ديگر مقراض يا قيچى است. البته بعضى کاغذبران از کاردهاى شفره که در جلدسازى به‌کار مى‌رفت، استفاده مى‌کردند. از قلم‌هاى فلزى گوناگون نيز با نوک‌‌هاى تيز و برنده به اشکال مخصوص، براى بريدن انحناها و يا دايره‌ها و سوراخ‌هاى بسيار ريز در اين هنر استفاده مى‌شود.
ابزار ديگر پيش‌تخته بود که کاغذ روى آن قرار مى‌گيرد و با فشار دست بر قلم يا ضربه علائم چکش بخش‌هاى ميانى و گردى‌ها و منحنى‌ها بريده مى‌شود و مقوا نيز براى زمينه کار لازم است تا پس از پايان کار، بريده‌ها روى آن چسبانده شوند.
قطاعي و طاقچه‌هاي آراسته
در گذشته براى آرايش ديوارها، طاقچه‌ها، طاق‌نماها، رو و دور بخارى‌ها و گاه زير شيشه از کاغذبرى بهره مى‌بردند. در بعضى کتاب‌هاى دست‌نويس، چند برگ اول و آخر کتاب را با شمسه و ترنج و کاغذهاى بريده رنگين مى‌آراستند. اين هنر همچنين براى آرايش فانوس‌ها، استفاده مى‌شد.
کاربرد ديگر اين هنر در باغچه‌برى بود. در اين شيوه گل‌ها و درخت‌ها و يا دسته‌گل‌ها را به‌طور متقارن روى سطح تخته يا کاغذ يا مقوا مى‌چسباندند که مثل نقشه قالي، خود را نمايان مى‌ساخت، يا نقش گل‌ها و بوته‌ها را بريده و آن‌ها را به‌طور عادى در يک سطح افقي، قائم نگاه مى‌داشتند. اغلب باغچه‌برى‌ها را در نوروز و عيدهاى ديگر براى شاهزادگان و بزرگان به ارمغان مى‌بردند.
منبع:vnplugin.com
[/SIZE]
