پنج مرکز مهم قالیبافی ایران
تکمیل و تعالی نقشه قالی ایرانی به مرور زمان صورت گرفته است. بنابر شواهد تاریخی، قالی های ایران تا حدود ۴۵۰ سال پیش (مقارن سلطنت شاه طهماسب)، با طرح های هندسی بافته می شدند و شاید تا حدودی به تحقیق بتوان گفت تنها بعد از این زمان بود که طرح هایی با خطوط منحنی و دوار در نقش قالی ایران وارد شد و در این زمان، هنر قالی مانند دیگر هنرهای زیبا به حد کمال خود رسید.
هنگام بحث درباره طراحان نقش قالی ایران اگر از گذشته های بسیار دور عهد صفوی ـ که تنها نام انگشت شمار تنی چند از این هنرمندان از جمله رضا عباسی، میرک و سلطان محمد تبریزی بر صفحات تاریخ هنر ایران باقی مانده است ـ بگذریم و ادامه مبحث را با گذشتن از یک فضای خالی تاریخی به دوره پایانی عهد قاجاریه کشانده و تاریخ نقش قالی را از زمان نقاش بزرگ کرمان محسن خان شروع کرده و به زمان حال برسانیم، به نام بسیاری از هنرمندان نقش قالی و تذهیب برمی خوریم که حاصل تخیل و قدرت نقش آفرینی آنان به هنر قالیبافی ایران جلوه ابدی بخشیده اند.
طراحان بزرگ نقش قالی ایران در ۱۵۰ سال اخیر در پنج مرکز مهم قالیبافی ایران به شرح زیر دسته بندی می شود.
[B]● کرمان[/B]
سر سلسله نقاشان بزرگ ایران، محسن خان نقاش معروف کرمانی است (متولد سال ۱۲۱۱ شمسی و متوفی سال ۱۲۹۰ شمسی). فرزند این هنرمند بزرگ حسن خان یکی از طراحان نام آور و برجسته نقش قالی است.
شاگردان حسن خان به ترتیب عبارتند از زمان خان، احمدعلی خان کربلایی، اکبر فدایی، کاشی نقاش، حاج محمد جعفر، عزیزالله بهارستانی، رضا بهره مند و حسین رسولی راوری که هر کدام از آنها با ابداع نقش های جدید و دلفریب هنر نقش قالی را در خطه کرمان به اوج کمال خود رسانیدند.
در نسل سوم نقاشان کرمانی به نام های محمدعلی شاهرخی پسر حسن خان، اکبر بهارستانی فرزند عزیزالله بهارستانی، عباس سروری، احمد کیوان، علی صوتی و حسین واعظی بر می خوریم.
[B]● اصفهان[/B]
در طراحی قالی اصفهان بی تردید باید ابتدا به نام عیسی بهادری اشاره شود. او پس از اتمام مدرسه کمال الملک، سال ۱۳۱۵ به سرپرستی هنرستان هنرهای زیبا اصفهان برگزیده شد.
به مدت ۳۰ سال در این سمت شاگردان زیادی را در همه رشته های هنرهای تزئینی بویژه در نقاشی و تذهیب و نقش قالی تربیت کرد و طرح های بسیار جالبی را به مجموعه طرح های ایرانی افزود.
جواد رستم شیرازی، پورصفا، هوشنگ جزی زاده، محمود فرشچیان و جعفرقلی دادخواه همگی از دانش آموختگان این هنرستان و از شاگردان و همکاران او بودند.
احمد ارچنگ (متولد ۱۲۹۳ شمسی) هنرمند برجسته دیگری است که از او طرح های چشمنواز و زیبایی در نقش قالیبافی مانده است.
شاگردان با استعداد این هنرمند به نام های عباس کرباسیون و رحمت الله شادمان در ادامه کار استاد هم اکنون به کار طراحی در اصفهان اشتغال دارند.
جعفر رشتیان، طراح معروف دیگری در اصفهان ـ که تا چندی پیش در قید حیات بود ـ در زمینه طرح های منظره ای نمونه های بسیار باارزشی از خود بر جای گذاشت.
نمی توان از نقش قالی اصفهان صحبت کرد و به نام حسین مصورالملکی (متولد ۱۲۷۰ شمسی) از نقاشان مشهور نقش قالی اصفهان اشاره نکرد.
[B]● کاشان[/B]
در دفتر طراحان بزرگ و صاحب سبک کاشان در ۱۱۰ سال اخیر ابتدا به نام رضا صانعی (میرسیدرضاخان) ـ که از پیشکسوتان هنرمند نقش قالی است ـ برمی خوریم.
این هنرمند نامدار سال ۱۲۶۵ شمسی در شهر کاشان متولد شد. او مانند سایر هنرمندان همعصر خود، نقاشی و طراحی را نزد میرزا احمد و برادرش میرزا علی اکبر آموخت و خیلی زود خود به مرحله استادی رسید. آثار او بیشتر به صورت دورنما و پرتره است.
همکار و داماد او میرزا نصرالله صانعی (نقاش زاده) نیز از استادان فن نقش قالی است که بیشتر در سبک کلاسیک کار می کرده است.
دبیرالصنایع، آقا رضا وفا و میرزا عباس صنیعی نیز از استادان فن هستند و هنر نقاشی قالی کاشان به مقیاس زیاد، مدیون ذوق و نوآوری و خلاقیت هنری آنان است.
محمد و نظام افسری، دو تن از اعضای خانواده هنرمند افسری در کاشان هستند که در رشته نقش قالی به مرحله استادی رسیدند. کارهای این دو نقاش چیره دست بیشتر در مایه طرح های طبیعت و صورت سازی است.
در یادآوری سایر هنرمندان صاحب شهرت این رشته باید به نام های محمد صنیعی، فرزند میرزا عباس صنیعی و مرتضی درویش و بالاخره سیدمحسن صانعی فرزند رضا صانعی که در شهر مشهد به کار طراحی قالی اشتغال دارد اشاره شود.
[B]● تبریز
[/B]
شهر تبریز میراث دار نگارگری مکتب تبریز است که خود همواره به عنوان نوآورترین شهر در طراحی قالی جهان مطرح بوده است.
تبریز از سویی به واسطه قرارگرفتن در مسیر جاده ابریشم و ارتباط با کشورهای اروپایی و از سویی جسارت طراحان در ابداع فرم ها و رنگ آمیزی های جدید از ویژگی های منحصر به فردی برخوردار است.
از قدیمی ها رسام ارژنگی و میر مصور ، مینیاتوریست و نقاش قالی و از بنیانگذاران مدرسه صنایع مستظرفه تبریز بوده اند.
همچنین از استادان درگذشته می توان به حبیب الله امین افشار و محمدتقی خیابانی، ابراهیم رضایی، ابوالقاسم اماقانی، قلی نامی و اکبر برگی اشاره کرد و از هنرمندان دوران معاصر رضا اسکندری، غلامحسین خیابانی و محمدحسین بنام را می توان نام برد که هرکدام با ذوق و کوشش فراوان سعی دارند برگ جدیدی بر دفتر طرح های جاودانی قالی ایران بیفزایند.
[B]● مشهد[/B]
از طراحان مشهور و قدیمی مشهد می توان از عبدالحمید صنعت نگار (متولد ۱۲۸۷ شمسی) نام برد که طراح نقشه بسیاری از قالی های بافته شده در کارگاه عمواوغلی بوده است. علی اکبر طرحچی، فرزند عباس طرحچی معروف به نگارنده نیز از طراحان قدیمی و پرسابقه مشهد است.
از نسل جوان تر محمدحسین فخرالواعظین مهدوی (متولد ۱۳۱۰ شمسی) فرزند شیخ عبدالکریم فخرالواعظین مهدوی، طراح و نقاش قدیمی کرمانی و احمد بهبودی و حسین شهیدی نژاد هستند که در گروه هنرمندان کارگاه های قالیبافی آستان قدس رضوی و شرکت سهامی فرش ایران قرار دارند.
منبع: روزنامه جام جم
