كسب مال حلال

یكی از ویژگی هایی كه امیرالمؤمنین علی ـ علیه السّلام ـ برای پارسایان بیان می كنند، تلاش برای روزی حلال است(...وَ طَلَباً فی حَلالٍ[1]). بدیهی است اولین و مهم ترین گام در جهت زدودن «فقر و نیازمندی» و وابستگی فردی و اجتماعی به دیگران، این است كه انسان سهم خود و خانواده، نزدیكان، همسایگان و نیز جامعه خود را از سفره گسترده طبیعت فراموش نكند.
طلب حلال در قرآن
با نگاه به آیات قرآن در می یابیم كه قرآن هرگز ما را به چشم پوشی از مواهب الهی دعوت نكرده و فقر را ارزش و نعمت به حساب نیاورده است.
حتی در سوره جمعه كه توصیه آن به شركت در نماز جمعه و ذكر خداست، می فرماید: هنگامی كه نماز پایان یافت، شما آزادید در زمین پراكنده شوید و فضل خدا را بطلبید (به دنبال روزی بروید) و خدا را بسیار یاد كنید، شاید رستگار شوید![2] از این آیه استفاده می كنیم كه حتی روز تعطیل و به جا آوردن اعمال عبادی در روز جمعه، مانعی برای فعالیت های اقتصادی سازنده نیست.
توازن نیازهای مادی و معنوی
اصل تعادل و توازن حكم می كند كه در نیایش های خود هم به نعمت های دنیا توجه داشته باشیم و هم به آخرت و این براساس آموزه های قرآنی است:
«رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجارَهٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ؛[3] مردانی كه خرید و فروش آن ها را از یاد خدا باز نمی دارد».
امام صادق ـ علیه السّلام ـ این دعای دو جانبه را این چنین تعلیم داده اند:
«سَلوا اللهَ الغِنی فی الدُنیا و العافیهَ، و فی الآخرهِ المغفرهَ و الجَنَّهَ؛ از خدا در دنیا بی نیازی و عافیت را بخواهید و در آخرت آمرزش الهی و بهشت را».[4]
كسب حلال، وسیله خدمت
انفاق در راه خدا موارد زیادی از بخشش های واجب و مستحب را پوشش می دهد: خمس، زكات، قرض، صدقه، بعضی از نذرها، هدیه، قربانی و... از این موارد است. بدیهی است اگر دست انسان از مال و مواهب دنیوی خالی باشد، هرگز توفیق احسان به مردم را نخواهد یافت. بنابراین می توان گفت در اغلب آیاتی كه صیغه «أنفِقوا» (به شكل امری آن) استفاده شده است؛ چه واجب و چه مستحب، باید كلمه «اكسبوا» را در تقدیر گرفت. هم چنان كه می گوییم مقدمه واجب، واجب است؛ مقدمه انفاق هم كه كسب درآمد است لازم و اجتناب ناپذیر است.
آیه ذیل به صراحت می فرماید: از كسب حلال خود انفاق كنید:
«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَیِّباتِ ما كَسَبْتُمْ»[5]ای كسانیكه ایمان آورده اید ازاموال پاكیزه و حلالی كه كسب كرده اید؛انفاق كنید.
مولوی می گوید:
«انفقوا» گفتست پس كسبی بكن زانكه نبود خَرج بی دخل كُهُن
گرچه آورد «أنفِقوا» را مطلق، او تو بخوان كه اِكسبوا ثُمّ «انفقوا»[6]
سعدی شیرازی در پایان باب هفتم گلستان و در داستان جدال سعدی با مدعی، در بیان توان گری و درویشی در ضمن گفت و گویی طولانی با درویشی صوری می گوید:
توانگران را وقف است و نذر و مهمانی زكات و فـطره و اِعـتاق[7] و هَـدی[8] و قـربانی
تو كی به دولت ایشان رسی كه نتوانی جز این دو ركعت و آن هم به صد پریشانی!؟
رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود:
«انّ النفسَ اذا أحرَزَت قوتَها استقرَّت؛ آرامش خیال انسان در صورتی است كه مایحتاج زندگی اش فراهم باشد».[9]
از قرآن كریم نیز چنین استفاده می شود كه داشتن مال، لازمه رسیدگی به محروم و سائل است.[10]
اهمیت طلب حلال در احادیث
پیشوایان معصوم ما ـ علیهم السلام ـ با گفتار، عمل و تشویق، همواره پیروان خود را به تلاش برای روزی حلال سوق داده و «حلال» بودن را ویژگی لازم و دائمی درآمدها دانسته اند. از این نكته استفاده می شود كه هر قدر دامنه «درآمدهای حلال» گسترش یابد و شناسایی شود و مورد استفاده سطوح مختلف جامعه با توانایی ها، سلیقه ها، تخصص ها، و امكانات بومی مختلف قرار گیرد، به طور طبیعی نظام مالی و اقتصادی سالمی بر جامعه جاری و ساری می گردد و راه های نامشروع كسب درآمد از بین رفته و یا به حداقل می رسند. اهمیت جایگزین كردن راه های حلال روزی به حدی است كه امام صادق ـ علیه السّلام ـ به یكی از اصحاب خود به نام «مصادف» می فرماید:
«یا مُصادِفُ! مجالَدَهُ السیوفِ أهونُ من طَلَبِ الحلالِ؛[11] شمشیرزدن و جنگیدن آسان تر از به دست آوردن روزی حلال است!»
و نیز آمده است:
«الشاخِصُ فی طَلَب الرزقِ الحلالِ كالمُجاهِدِ فی سَبیل الله؛[12] كسی كه در طلب رزق از شهری به شهری رود، مانند كسی است كه در راه خدا جهاد كند».
رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود:
«ما مِن عَبدٍ استحیا مِن الحَلالِ إلّا ابتلاهُ اللهُ بِالحرامِ؛[13] هیچ بنده ای نیست كه از طلب حلال شرم كند، مگر این كه خدا او را به حرام مبتلا می كند».
تلاش اقتصادی در سیره ائمه اطهار ـ علیهم السلام ـ
امام باقر ـ علیه السّلام ـ می فرماید:
«إنِّی لَأعمَلُ فِی بَعضِ ضِیاعِی حَتَّی أعرَقَ و إنَّ لی مَن یَكفِینِی لِیَعلَمَ اللهُ عَزَّ و جَلَّ أنِّی أطلُبُ الرِّزقَ الحَلالَ؛[14] با این كه من می دانم كسی هست كه روزی مرا در حد كفاف می رساند؛ امّا در ضیاع (زمین مزروعی) خود آن قدر كار می كنم تا عرق از بدنم سرازیر شود تا خدا بداند كه من در طلب روی حلال هستم».
در حدیثی دیگر آمده است:
«ازرَعُوا وَ اغرِسُوا فَلا وَ اللهِ مَا عَمِلَ النّاسُ عَمَلاً أحَلَّ وَ لا أطیَبَ مِنهُ؛[15] زراعت كنید و بكارید (كه) به خدا قسم عملی شریف تر و پاك تر از آن نیست».
آثار طلب حلال
آمرزش گناهان
خدای متعال با اسباب مختلفی گناهان انسان را می بخشد كه توبه، شفاعت، عبادات، ولایت اهل بیت ـ علیهم السلام ـ ، خدمت به مردم و... از این اسباب هستند. یكی از این سبب ها طلب حلال است. رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ فرمود:
«مَن باتَ كالّاً مِن طَلَبِ الحلالِ باتَ مَغفوراً له؛[16] كسی كه با خستگی به سبب تلاش روزانه برای كسب حلال، شب را به صبح برساند، آمرزیده می شود».
در روایتی دیگر از آن حضرت آمده است:
«إنَّ مِنَ الذُّنُوبِ ذُنُوباً لا یُكَفِّرُها صَلاهٌ وَ لا صَدَقَهٌ قِیلَ یا رسولَ اللهِ فَما یُكَفِّرُها قالَ الهُمُومُ فی طَلَبِ المَعِیشَهِ؛[17] بعضی از گناهان به وسیله نماز و صدقه هم آمرزیده نمی شوند. سؤال شد یا رسول الله! پس چه چیز موجب آمرزش آن است؟ فرمود: جدیت و تلاش در طلب معیشت».
رفاه خانواده
امام صادق ـ علیه السّلام ـ می فرماید:
«من لم یستحی مِن طلبِ المعاش خَفَّت مؤونَتُهُ وَرُخیَ باله و نُعِّمَ عِیالُهُ؛[18] كسی كه از طلب حلال شرم نكند، بارش سبك، سختی هایش آسان و خانواده اش در رفاه قرار می گیرند».
كسب را همچون زراعت دان عمو تا نكاری دخل نبود آن تو
در روایات اولیای گرامی اسلام تأكید شده است كه افراد ثروت مند در زندگی خانواده سخت گیر نباشند و از تأمین رفاه و آسایش آنان خودداری نكنند.
امام رضا ـ علیه السّلام ـ فرمود:
«صاحِبُ النِعمهِ یَجِبُ عَلَیه التَوسِعَهُ عَن عِیالِه؛[19] بر صاحبان نعمت واجب است كه بر خانواده خود توسعه دهند و به زندگی آنان گشایش بخشند».
امام سجاد ـ علیه السّلام ـ فرمود:
«لَأن أدخُلَ السوقَ و مَعی الدَراهمُ أبتاعُ بِه لِعِیالی لَحماً و قَد قَرِموا أحَبُّ إلَیَّ مِن أن اُعتِقَ نَسمَهً؛[20] اگر داخل بازار شوم و با من پول باشد و به وسیله آن برای خانواده خود گوشت تهیه كنم كه به آن بسیار نیازمندند، در نزد من محبوب تر است از این كه بنده ای را آزاد نمایم».
رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ فرمود:
«لَیسَ مِنّا مَن وُسّعَ عَلَیه ثُمّ قَتَرَ عَلی عِیالِه؛[21] كسی كه وسعت مالی دارد و دارای تمكّن است؛ ولی بر خانواده خود سخت بگیرد و آنان را از زندگی راحت محروم بدارد، از ما نیست!»
سربار نبودن
نتیجه بیكاری، نداشتن مهارت و دانش مفید و سودآور، كم كاری و تلف كردن وقت این است كه انسان، خود و خانواده اش را سربار و نان خور دیگران كند و چنین كسی از رحمت خدا به دور است.
عن النبی ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ قال:
«ملعونٌ مَن ألقی كَلَّه عَلَی الناس مَلعونٌ مَلعونٌ مَن ضَیَّعَ مَن یَعول؛[22] رسول اكرم ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ فرموده است: كسی كه بار زندگی خود را بر دوش دیگران بیفكند (و بخواهد از دسترنج مردم زندگی خود را بگذراند( رانده و مطرود درگاه باری تعالی است و نیز كسی كه حقوق خانواده خود را ضایع كند ملعون است».
هیچ چاره نیست از قوت عیال از بن دندان كنم كسب حلال
اولیای گرامی اسلام، به قدری به كار كردن مسلمانان مُصِرّ بودند و می خواستند زندگانی آنان با عزت بگذرد كه اگر در مواقعی افراد نقص عضوی داشتند باز هم به آنان تأكید می كردند كه از عضو سالم خود استفاده نموده و به كار اشتغال یابند. در این باره از امام صادق ـ علیه السّلام ـ حدیثی نقل شده كه می فرماید:
«أنّ رَجُلاً اتاهُ فقالَ: انّی لا أحسِنُ أن أعمَلَ عَمَلاً بِیَدی و لا اُحسِنُ أن أتجرؤ و أنا محارِفٌ محتاجٌ، فقالَ: اعمَل و احمِل عَلی رأسِكَ و استغنِ عَن الناس؛[23] مردی به حضور امام صادق ـ علیه السّلام ـ آمد و گفت: یابن رسول الله من نمی توانم با دستم كار كنم ـ شاید دستش عیبی داشته كه فاقد قدرت كار بوده است ـ و سرمایه ای هم ندارم كه تجارت كنم و نیازمند هستم. حضرت ـ علیه السّلام ـ (دید كه سر و گردن او سالم است( فرمود: كار كن و كالا را با سر خود حمل نما و از مردم بی نیاز باش».
توجه به سبب معنوی رزق حلال
در پایان این فراز لازم است بدانیم كه رزق حلال نیز هم چون همه جنبه های دیگر زندگی نیازمند دعا، تضرع و مسألت از درگاه ربوبی است و سبب واقعی، خدای سبحان است. بنابراین تلاوت بعضی از سوره ها و آیات مبارك قرآن، دعاهای وارد شده از معصومین ـ علیهم السلام ـ و نیز ذكرهایی كه برای توسعه رزق توصیه شده اند، باید همواره مورد توجه باشند. یكی از دعاها كه پس از آخرین نماز یومیه خوانده می شود و محتوا و مضمون آن برای طلب رزق است، تعقیب نماز عشا است كه مرحوم محدث قمی ـ رحمه الله علیه ـ آن را در كتاب مفاتیح الجنان از كتاب شریف مصباح المتهجّد نقل كرده است.
[1] . نهج البلاغه، خطبه متقین.
[2] . سوره جمعه، آیه 9.
[3] . سوره نور، آیه 37.
[4] . اصول كافی، ج 15، ص 71.
[5] . سوره بقره، آیه 267.
[6] . مثنوی معنوی، دفتر پنجم، بیت 580ـ579.
[7] . اعتاق به كسر اول مصدر باب افعال به معنای آزاد كردن بندگان است.
[8] . هَدی به فتح اول و سكون ثانی، شتر یا گوسفند یا حیوان دیگری است كه در روز حج باید حاجیان قربانی كنند و گاهی عنوان كفّاره دارد و برای جبران تقصیری است كه مرتكب شده اند.
[9] . من لایحضره الفقیه،‌ج 3، ص 166.
[10] . «إِلاَّ الْمُصَلِّینَ ... الَّذِینَ هُمْ عَلى صَلاتِهِمْ دائِمُونَ وَ الَّذِینَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ لِلسَّائِلِ وَ الَْمحْرُومِ» سوره معارج، آیه 24.
[11] . تهذیب، ج 13، ص 7.
[12] . مستدرك الوسائل، ج 13، ص 12.
[13] . محمدی ری شهری، میزان الحكمه، ج 2، ص 1076.
[14] . وسائل الشیعه، ج 17، ص 39.
[15] . اصول كافی، ج 5، ص 260.
[16] . وسائل الشیعه، ج 17، ص 24.
[17] . مستدرك الوسائل، ج 13، ص 13.
[18] . بحار الانوار، ج 67، ص 313.
[19] . اصول كافی، ج 4، ص 11.
[20] . همان، ج 4، ص 12.
[21] . مستدرك الوسائل، ج 2، ص 643.
[22] . همان، ج 4، ص 12.
[23] . اصول كافی، ج 5، ص 76.

محمد عليزاده ـ ره توشه راهيان نور، ش50 ص207