انواع کسب تجارت

سبک زندگی اسلامی از کتاب مفاتیح الحیاه تالیف حضرت آیت العظمی جوادی آملی ( دام ظله العالی )

تجارت
تجارت و داد و ستد در گذشته از راه های مهم تامین هزینۀ زندگی انسان بود و در امروز نیز از سود آورترین حرفه هاست.
در متون حدیثی بر تجارت برای تامین روزی تاکید شده است و از این رو که فواید بسیاری دارد مورد تشویق و سفارش قرار گرفته است . برخی از بزرگان دین نیز به تجارت می پرداختند ؛ نظیر حضرت هود (س) که پیشه اش تجارت بود (1) و پیامبرگرامی که با سرمایۀ حضرت خدیجه به تجارت می پرداخت و امام صادق (ع) که با دادن سرمایه ؛ دیگران را به آن تشویق می کرد . (2)
لغزش ها نیز در باب داد و ستد کم نیست ؛ در روایات از کسانی که به احکام شرعی داد و ستد ملتزم نباشند و در آن حلال و حرام را رعایت نکنند با عنوان فاسق و فاجر یاد شده است .(3) در اینجا به احادیث مربوط به اهمیت تجارت و آداب ، شرایط ، آثار و فواید آن و داد و ستدهای حرام ، اشاره می شود .

فضیلت و اهمیت تجارت

رسول خدا (ص) می فرماید : برکت ده جز دارد ؛ نُه دهم آن در تجارت و یک دهم در دام است(4)؛ همچنین می فرماید: نُه دهم روزی در تجارت و یک دهم آن در دامداری است. (5)
توضیح : احتمال دارد این حدیث ناظر به اقتصاد ویژۀ حجاز باشد که منظقه ای خشک و استوایی است و زمینۀ کشاورزی و دامداری در آن اندک است .
امیرمومنان (ع) می فرماید: تجارت کنید تا خدا برکتتان دهد . من از رسول خدا (ص) شنیدم که می فرمود: روزی ده جزء دارد که نُه جزء آن در تجارت است . (6) نیز می فرماید: در آمد مردم از پنج راه است ؛ ... یکی از آن ها تجارت است . (7)
راوی می گوید : به امام صادق(ع) عرض کردم مردی تجارت می کند و چنانچه اجیر شود درآمدش بیشتر است . فرمود: اجیر شود ، لیکن با طلب روزی از خدا به تجارت پردازد ، زیرا اگر اجیر شود خود را [ از سود بیشتر ] محروم کرده است . (8)
محمد بن عذافر می گوید: امام صادق(ع) هزار و هفتصد دینار سرمایه در اختیار پدرم گذاشت و فرمود: با این سرمایه تجارت کن . سپس فرمود: گر چه سود مادی مورد توچه [ مردم ] است، من به سود آن رغبتی ندارم ، لیکن دوست دارم خدای بزرگ مرا در حالی ببیند که در جست و جوی برکات او هستم . (9)

آثار تجارت

رفع اندوه

رسول خد (ص) می فرماید : هرگاه به سختی و تنگای زندگی دچار شدید برای تجارت کردن بیورن روید و خویشتن و خانواده را غمگین نکنید . (10)
امام صادق(ع) هم می فرماید : هرگاه یکی از شما تنگدست شود ، در زمین برای جست و جوی فضل خدا قدم بردارد و خود و خانواده را اندوهگین نسازد . (11)

بی نیازی از دارایی مردم
امیرمومنان(ع) می فرماید: به تجارت رو آورید ؛ چرا که تجارت مایه بی نیازی شما از دستاورد مردم است و خداری بزرگ بنده صاحب حرفه امانتدار را دوست دارد . (12)

افزایش خرد
امام صادق(ع) می فرماید: تجارت مایه افزایش خرد است . (13)

همراهی با شهیدان در قیامت
رسول خدا(ص) می فرماید : بازرگان امانتدار راستگوی مسلمان ، در قیامت همراه شهیدان است .(14)

آداب تجارت

فقه تجارت
امیرمومنان (ع) می فرماید: ای گروه تاجران! ابتدا فقه ، سپس تجارت ، ابتدا فقه ، سپس تجارت ، ابتدا فقه ، سپس تجارت ، به خدا سوگند [ نفوذ] ربا در میان این امت از راه رفتن مورچه بر سنگ صاف نا محسوس تر است . (15)
شخصی به امیرمومنان (ع) گفت : می خواهم تجارت کنم . آن حضرت فرمود : آیا احکام الهی را آموختی ؟ پاسخ داد : برخی از آن ها ار آموختم . حضرت فرمود وای بر تو ؛ کسی که می خواهد تجارت کند ابتدا باید دانش و احکام آن را بیاموزد و اگر ازحلال و حرام نپرسد در ربا می افتد . (16)
امیرمومنان (ع) می فرماید : نخست فقه بیاموزید سپس تجارت کنید . تاجر ، فاج است ؛ فاجر در آتش ، مگر اینکه به حق بدهد و به حق بستاند . (17)

خدامحوری در خرید و فروش
رسول خدا (ص) می فرماید : کسی که در کار خرید وفروش است باید از پنج خصلت دوری گزیند و گرنه داد و ستد نکند : ربا ، سوگند ، کتمان عیب کالا، ستایش از کالا هنگام فروش و بدگویی از آن ، هنگام خرید . (18)
امیرمومنان (ع) هر روز صبح در بازارهای کوفه می گشت .. و در هر بازار می ایستاد و می فرمود: ای گروه تاجران! تقوای الهی پیش کنید ... در داد و ستد پیشاپیش [ از خدا ] طلب خیر کنید و با آسان گیری ، از او برکت بطلبید و به خریداران نزدیک شوید [ دوستانه برخورد کنید ] ، خود را با بردباری بیارایید ؛ از سوگند و دروغگویی و ستم کردن دوری کنید و با ستم شده ها [ ی در معامله ] به انصاف رفتار کنید و به ربا نزدیک نشوید و در سنجش متاع رعایت عدالت کنید و متاع مردم را کم ارزش نشمارید و در زمین فساد را گسترش ندهید ... (19)

آسان گیری در تجارت
رسول خدا (ص) می فرماید: خدای متعالی آسان خریدن و آسان فروختن را دوست دارد ؛ (20) همچنین می فرماید: خدا رحمت کند کسی را که در خرید و فروش آسان گیر باشد. (21)

پذیرش پشیمانی خریدار
رسول اکرم (ص) به حکیم بن جزام اجازه تجارت نداد مگر پس از آنکه تعهد گرفت که پشیمانی طرف معامله را بپذیرد به تنگدست مهلت داد و حق را رعایت ؛ به سود او باشد یا نباشد . (22)
امام صادق(ع) می فرماید : هر بنده ای که در خرید و فروش مسلمانی را اقاله (23) کند ، خدا روز قیامت از لغزش او در گذرد . (24)

صداقت
رسول خدا (ص) می فرماید: پاکیزه ترین درآمد ، کسب تاجرانی است که در داد و ستد دروغ نمی گویند ، در امانت خیانت نمی کنند ، خلف وعده نمی کنند ، به هنگام خرید بدگویی و به هنگام فروش ستایش نمی کنند ، به هنگام سودمند نبودن معامله در فروش کالا امروز و فردا نمی کنند و به هنگام سود آوری در دریافت سختگیری ندارند . (25)

تجارت در وطن
امام سجاد (ع) می فرماید : تجارت در وطت مایۀ سعادتمندی مرد است . (26)

حفظ منبع درآمد
امام صادق(ع) می فرماید: هرگاه روزی تو از پیشه ای تامین می شود آن را حفظ کن [ شغلت را تغییر مده ] (27) و نیز فرمود: اگر بازرگان از تجارتی سودی نمی برد ، به تجارتی دیگر روی آورد. (28)

دعا به هنگام داد و ستد

رسول خدا (ص) می فرماید : مسلمان هنگام معامله با مسلمان دیگر بگوید « اَللّهُمَّ خِر لی وَ لَهُ ؛ خدایا! خیرخواه من او باش » (29)
در حدیث دیگر حریر به نقل از امام صادق(ع) چنین آمده است : هرگاه خواستی کالایی بخری سه بار بگو : الله اکبر ؛ آنگاه این دعا را بخوان : اَللّهُمَّ اِنِّی اشتَرَیتُهُ اَلتَمِسُ فِیه مِن فَضلِکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ . اَللَّهُمَّ فَاجعَل لِی فِیهِ فَضلاً. اَللّهُمَّ اِنّی اشتَرَیتُهُ اَلتَمِسُ فِیهِ مِن رِزقِکَ [اَللّهُمَّ] فَاجعَل لِی فِیهِ رِزقاً ؛(30) بارالها! من این را خریدم و در آن ، فضل و احسان تو را می طلبم ، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و برای من در آن برکت و فضل قرار بده .
بارخدایا من این را خریدم و در آن روزی تو را می طلبم [ خدایا] در آن بر من روزی و معاش قرار بده .
در روایت معاویۀ بن عمار از آن حضرت این گونه آمده است : هرگاه خواستی چیزی بخری پس بگو : یَا حَیُّ یَا قَیُّومُ یَا دَائِمُ یَا رَءُوفُ یَا رَحیمُ اَساَلُکَ بِعِزَّتِکَ وَقُدرَتِکَ وَ مَا اَحَاطَ بِهِ عِلمُکَ اَن تَقسِمُ لِی مِنَ التِّجَارةِ الیَومَ اَعظَمَهَا رِزقاً وَاَوسَعَهَا فَضلاً وَ خَیرَهَا عَاقِبَةً ، فَاِنَّهُ لا خَیرَ فِیمَا لا عَاقِبَةَ لَهُ؛ (31)
ای همیشه زنده ، ای برپا دارنده ، ای پاینده ، ای مهربان و ای بخشنده! تو را به عزت و قدرتت و به آنچه علمت بر آن احاطه دارد سوگند می دهم و می خواهم که امروز تجارتی قسمت من کنی که از همۀ تجارت ها روزی بیشتر ،و عاقبت بهتری داشته باشد ، زیرا هیچ خیری در آنچه عاقبت و فرجام [ نیکی ] ندارد ، وجود نخواهد داشت .



پاورقی ها
1- بحارالانوار. ج100.ص 56
2- الکافی .ج5.ص 76
3- الکافی .ج5.ص 150
4- کتاب الخصال .ص 445
5- الجامع الصغیر . ج1.ص 506
6- الفقیه .ج3.ص 192
7- وسائل الشیعة .ج19.ص 35
8- الفقیه .ج3.ص 174
9- الکافی .ج5 .ص 76
10- تهذیب الاحکام .ج6.ص 329
11- عوالی اللئالی.ج3.ص 193؛ ر.ک: دعائم الاسلام.ج2.ص 13
12- کتاب الخصال . ص 621
13- الکافی .ج5.ص 148
14- الجامع الصغیر .ج1.ص 520
15- الکافی .ج5.ص 150
16- دعائم الاسلام .ج2.ص 16
17- الکافی .ج5.ص 150
18- بحارالانوار .ج100.ص 95؛ ر.ک: الکافی .ج5.ص 150-151
19- الکافی .ج5.ص 151
20- الجامع الصغیر . ج1.ص 287
21- التبیان .ج5.ص 62
22- الکافی .ج5.ص 151
23- اقاله یعنی پذیرش فسخ معامله به درخواست طرف پشیمان
24- الکافی .ج5.ص 153
25- الجامع الصغیر.ج1.ص 336
26- الفقیه .ج3.ص 164
27- الفقیه .ج3.ص 169
28- الکافی .ج5.ص 168
29- تحف العقول .ص 43
30- الکافی .ج5.ص 156
31- الکافی .ص 157