رمضان ایرانی و آیین‌های فراموش شده

[سیده فاطیما]

بسیاری از آداب و رسوم ماه رمضان یا فراموش شده و یا در آستانه فراموشی قرار گرفته است بنابراین ضروری است برای ثبت و حفظ این گنجینه‌های خاطره انگیز ایران اسلامی، اقداماتی صورت گیرد.

به گزارش شبکه خبر، ماه رمضان برای مسلمانان تنها یک آیین مذهبی ویژه نیست، یک فرهنگ است که در درون هر فرد مسلمان فارغ از رنگ و نژاد، نهادینه شده است و ایرانیان مسلمان نیز از این جریان مستثنی نیستند.

رمضان برای ایرانیان یعنی، نوستالژی، گذشته، کودکی‌های فراموش شده.
رمضان برای ایرانیان یعنی حال و هوای نشستن در کنار سفره سحری، شوق و انتظار نشستن در کنار سفره افطار، شنیدن طنین دعای ربنا...
به راستی آیا رمضان هنوز حال و هوای گذشته را دارد؟
کجا رفت نقاره ‌زنی‌ها به هنگام افطار، چه شد سحرخوانی‌هایی كه به منظور بیداركردن مومنان اجرا می‌شد؟ آیا بسیاری از آیین‌های رمضان ایرانی با ورود به هزاره سوم، رنگ باخته و از بین رفته‌اند؟

بیش از 100 غذا و 30 نوع نان خانگی در شهرهای مختلف ایران وجود داشته كه در ماه رمضان پخته می‌شده و امروز چونان بسیار از آداب و رسومهای این ماه از بین رفته است.
مردم ایران کهن، از دیر باز مانند هر تمدن دیرینه‌ای، برای بسیاری از مناسبتنهای ملی و مذهبی خود، آیین‌های ویژه‌ای برگزار می‌کردند. پس از ورود اسلام به ایران نیز بسیاری از مناسبتهای اسلامی، رنگ و بوی ایرانی به خود گرفت و حتی ایرانیان آیین‌ها و مراسم‌های جدیدی را برای اسلام خلق کردند که پیشتر وجود نداشت.
رمضان نیز یکی از مناسبتهای اسلامی است که پس از ورود به ایران رنگ و بویی ایرانی به خود گرفت و مردم این سرزمین کهن، آیینهای رمضان را به شیوه خود برگزار می‌کنند.
مردم هر منطقه از ایران زمین، فراسوی انجام فرایض مذهبی و مناسبت‌های ویژه این ماه، آداب و رسوم خاص منطقه خود را نیز انجام می‌دهند که برگزاری این مراسم و آداب و سنن ویژه در استان‌ها و مناطق مختلف کشور به نوعی وابسته به تاریخ، سنت و فرهنگ آن منطقه است.

• رمضان و آیین‌های ایرانی این ماه

• شیراز
شیرازی‌ها آخرین جمعه قبل از ماه مبارک رمضان را کلوک اندازون KLOUK-ANDAZUN می‌گویند در این روز رسم است که اگر ماه رمضان در تابستان افتاده باشد مردم دسته دسته به گردشگاه‌های اطراف شهر مثل باغ‌های سرسبز قصردشت و مکان‌های دیدنی شیراز می‌روند و آن روز را به خوبی و خوشی به شام می‌رسانند.
در روزهای ماه مبارک رمضان بعضی نذر دارند و افطاری می‌دهند و بطور کلی مهمانی‌ها در این ماه بصورت افطاری برگزار می‌شود. چه بسا اتفاق می‌افتد که تا هنگام سحر دور هم نشسته به صحبت از این طرف و آن طرف می‌پردازند که بدان شبچره می‌گویند. شبچره تنقلاتی است که در این شب‌ها مصرف می‌کنند مثل رنگینک, زلیبی «زولبیا» و بامیه.

خانواده‌هایی که دختر خود را به خانه بخت فرستاده باشند در اولین ماه مبارک رمضان پس از عروسی پدر و ماد دختر موظف هستند یک افطاری کامل تهیه دیده همراه با گلی (در شیراز هر نوع کادو عروسی را گلGOL می‌گویند) مثل گوشواره، انگشتری، سینه ریز، النگو و غیره و به خانه داماد بفرستند. به این افطاری در شیراز روز والون (RUZ – VALUN ) می‌گویند.

جمعه الوداعی:
شیرازی‌ها به آخرین جمعه ماه مبارک رمضان جمعه الوداعی می‌گویند. در این زمینه از کتاب رمضان در فرهنگ مردم گردآوری و تالیف سید احمد کیلیان مطلبی برگزیده شده که می‌خوانید:
«شیرازی‌ها به آخرین جمعه ماه رمضان «جمعه الوداعی » می‌گویند. روز جمعه الوداعیALVEDOY)) مسجد جمعه شیراز بسیار شلوغ و جنجال می‌شود به طوری که داخل تمام شبستان ها، ایوان ها، صحن مسجد حتی دالان‌ها سجاده پهن است و زنان شهر هرکدام به نیت خاصی ازپیش از ظهر و اوایل روز برای گرفتن جای مناسب به مسجد هجوم می‌آورند یک دسته برای درست کردن چل بسم الله، جماعتی برای گرفتن دعای کیسه از دست آقا «پیشنماز و امام جماعت مسجد» یک عده برای نوشتن دعای سیاه سرفه روی پوست کدو، یک گروه از دختر‌های دم بخت به نیت گشایش بخت، جمعی از زنهای نروک و بی‌فرزند به قصد بچه دار شدن، عده‌ای از زنان بچه دار به نیت گرفتن فرزندشان از شیر و خلاصه هرکسی به امید و نیتی به مسجد جامع می‌رود.
بسیاری از زنان شیرازی بعد ازمراسم جمعه الوداعی از مسجد جامع به مسجد فتح که در محله یهودیان بنا شده است می‌روند بیشتر جمعیت را دختران دم بخت و زنان حاجتمند تشکیل می‌دهند و این مسجد در بعد ازظهر جمعه آخر ماه مبارک رمضان پر از جمعیت می‌شود هرکس برای برآورده شدن حاجتش شمعی روشن می‌کند به طوری که شبستان مسجد از دود شمع دیده نمی‌شود.
خوراکی‌های ویژه ماه رمضان در شیراز:

۱- رنگینک ۲- ترحلوا ۳- کوفته هلو ۴- کشمش پلو ۵- قنبر پلو
به طور کلی خوراک‌هایی در این ماه بیشتر مصرف دارند که چاشنی داشته باشند از شیرینی‌ها در این ماه زلیبی و بامیه است که بین مردم رواج کامل دارد.

• تبریز
در آذربایجان شرقی همزمان با ماه رمضان دو سنت قاباخلاما و کیسه دوزی با گذشت قرن‌ها همچنان پابرجاست و به خصوص قاباخلاما با جدیت اجرا می‌شود.
به طور کلی مردم آذربایجان شرقی از نیمه ماه شعبان خود را برای استقبال از ماه رمضان آماده می‌کنند. مردم این منطقه ضمن نظافت و خانه تکانی، از چند روز مانده به ماه رمضان به پیشواز این ماه می‌روند که در زبان محلی بدان «قاباخلاما» می‌گویند. قاباخلاما سنتی است که حتما باید پیش از ماه رمضان اجرا شود تا همه جا برای حضور در میهمانی بزرگ خداوند آماده و پاکیزه باشد. در این میان، نظافت و غبارروبی مساجد با همکاری مردم و روحانی محل نیز از اعمال قطعی است که از سال‌های دور در دیار آذربایجان انجام می‌شود.
افطاری دادن یکی از رسوم ویژه این ماه در آذربایجان شرقی است به ویژه اینکه این رسم در تبریز از رونق بسیاری برخوردار است. میهمانی افطار با دعوت قبلی مرسوم است به طوری که امروزه دعوت میهمانان از اواسط ماه شعبان آغاز می‌شود. در برخی از خانواده‌های پرجمعیت وضعیت به گونه‌ای است که به غیر از یکی دو روز، اعضای یک خانواده تمام افطاری‌های ماه مبارک رمضان را در منازل دوست و فامیل مهمان هستند.

سفره‌های افطاری در تبریز از تشریفات خاصی برخوردار است به طوری که تنوع غذایی و رنگینی این مراسم در هیچ کجای کشور دیده نمی‌شود. سوپ یا آش همواره یک پای ثابت غذاهای آذربایجان شرقی است.
برنج و خورشت‌های مختلف بسته به توان خانواده‌ها از کباب و مرغ گرفته تا قیمه و قورمه سبزی مورد استفاده قرار می‌گیرد. پیش‌غذا هم از عناصر مهم سفره افطاری است که در این میان فرنی، شیر برنج، انواع دلمه، ‌کتلت، کوکو، سالاد، ختایی، اهری، ‌حلوا، خرما و انواع مربا بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرند.
برخلاف مراسم افطار در آذربایجان شرقی، آداب و رسوم سحری بسیار ساده و سبک است.

• خروس وقت‌شناس گیلان دیگر نمی‌خواند...
با شنیدن بانگ «سحر شده خواب نمانید» می‌توان تشخیص داد که اینجا گیلان است. به وقت سحر هنوز هم این بانگ از گلدسته‌ مساجد و بام برخی خانه‌ها، هنگام سحر و بیداری را اعلام می‌شود تا كسی خواب نماند.
در بعضی نقاط استان گیلان هم مردم در سالیان گذشته هنگام سحر گوش به بانگ خروس سفید می‌دادند و با نخستین آواز خروس از جا برمی‌خواستند و با آواز دوم خروس غذایشان را روی آتش می‌گذاشتند و با آواز سوم غذا می‌خوردند (البته خروس‌هایی چنین مطمئن این روزها پیدا نمی‌شود). در گذشته‌های دور آواز خروس سفید را در گیلان خوش یمن می‌دانستند و در مرغدانی‌های اغلب خانه‌های روستایی حداقل یك خروس سفید پیدا می‌شد.
از دیگر رسوم منسوخ شده گیلان در ماه رمضان تنظیم وقت سحر با ستاره میزان است. بعضی از كوه نشینان گیلان چشم بر ستاره «میزان» یا «ششه» داشتند که مجموعه شش ستاره است كه وقتی از شرق آسمان طلوع می‌كند زمان بیداری است و چون یك سوم آسمان را طی كند غذا بر آتش می‌نهند و وقتی در افق مغرب غروب كرد دیگر باید دست از طعام خوردن بكشند كه در هر دو مورد تقسیم سه گانه زمان قابل توجه است.
برای افطار نیز در گیلان رسم‌هایی وجود دارد، افطاری دادن به عنوان نذری و دعوت از خویشاوندان عروس یا داماد، بخصوص در دوران نامزدی تقریبا در تمام نقاط استان گیلان در ماه مبارك رمضان معمول است. در برخی مناطق و روستاهای استان گیلان مانند نومندان برای خیرات به اصطلاح «احسان آش» می‌پزند و «افطار آشی» می‌دهند.

• آیین کلوخ اندازان در یزد:
کلوخ‌اندازان از جمله آداب و رسومی است که مردمان مومن یزد با انجام آن به استقبال ماه مبارک رمضان می‌روند. مرا‌سم کلوخ‌اندازان در روزهای پایانی ماه شعبان و در استقبال از ماه رمضان انجام می‌شود و به این شکل است که خانواده‌ها درکنار یکدیگر به شادمانی می‌پردازند‌.
علت نامگذاری این روز به کلوخ اندازان مشخص نیست‌، ولی شاید بتوان آن را بهانه‌ای دانست که افراد درکنار یکدیگر و بزرگترهای خانواده جمع شده و ضمن بجا آوردن صله‌رحم برای تفریح و شادی به دامن طبیعت بروند‌. درمیان غذاهای مطبوعی که در این روز توسط مردم یزد طبخ می‌شود نوعی آش است که در اصطلاح محلی به آن شولی می‌گویند‌.

در قدیم مردم یزد برای رویت هلال اول ماه رمضان‌، غروب روز آخر شعبان بالای پشت بام و مناره‌های مسجد رفته و با نگاه عمیق به آسمان ماه را جست‌وجو می‌کردند و در صورت مشاهده‌، اعمال مخصوص این ماه را بجا می‌آوردند‌.
اگر به علت ابری بودن آسمان رویت هلال اول ماه ممکن نبود افرادی را به آبادی‌ها و شهرهای نزدیک که افق‌شان با شهرها یکی باشد می‌فرستادند که در اصطلاح به این عمل «قاصد درکردن» می‌گفتند‌. خلاصه اگر تا هنگام سحر دیدن ماه ثابت می‌شد مردم سحری را خورده و روزه می‌گرفتند تا در صورت آغاز رمضان از تکالیف دینی غافل نمانند‌.
ازجمله آداب و رسوم مردم استان یزد در مورد دیدن ماه نو آن است که به محض رویت ماه‌، چشمان خود را بسته و صلوات می‌فرستند و بر این باورند که درموقع دیدن ماه هر حاجتی از خدا طلب کنند برآورده می‌شود‌. وقت‌شناسی نیز از قدیم‌الایام برای بیدار شدن در سحرهای ماه مبارک رمضان و تشخیص وقت دقیق سحر از ستارگان استفاده می‌شود.

• روزه قلاغی همدانی
همه ساله مردم استان چند روز مانده به آغاز رمضان به استقبال این ماه می‌روند، كه این استقبال آیین «پیشباز» از ماه رمضان نامیده می‌شود. آیین استقبال به این صورت است، كه مردم برای آمادگی هر چه بیشتر برای گرفتن روزه در ماه مبارك رمضان، روزهای اول، پانزدهم و آخر ماه شعبان را روزه می‌گیرند. مردم همدان باور دارند، افرادی كه این سه روز را روزه بگیرند، اجر و ثواب آن برابر با روزه یك ماه رمضان است.
بچه‌هایی كه به سن شرعی نرسیده و روزه بر آنان واجب نیست، اهالی همدان اعتقاد دارند اگر بتوانند روزه را قلاغی (كلاغی) بگیرند، خداوند اجر و پاداش روزه كامل را برای آنان منظور می‌كند. مردم همدان به روزه نیمه روز و روزه‌ای كه در آن بچه‌ها از هنگام سحر تا اذان ظهر روزه خود را نخورند، روزه قلاغی می‌گویند.

کیسه برکت همدونی
یكی دیگر از سنت‌های قدیمی ماه رمضان در همدان، مراسم كیسه بركت است، زنان روزه ‌دار پس از رفتن به مسجد و اقامه نماز ظهر به همراه خود پارچه، نخ و سوزن می‌برند. زنان مؤمن همدانی در میانه دو نماز ظهر و عصر با استفاده از این وسیله‌ها به كار دوختن یك یا چند عدد كیسه بركت مشغول می‌شوند. به اعتقاد مردم همدان، هر فردی كه به داخل این كیسه پول بریزد، خداوند به وی مال و دارایی زیاد می‌بخشد، به همین علت زنان در این روز بیش از یك كیسه بركت دوخته و آن را برای فزونی دارایی بین خانواده خود و دیگران توزیع می‌كنند.
از دیگر آیین‌های جالب توجه مردم استان همدان فرستادن افطاری توسط داماد به خانه عروس است، مطابق این سنت دیرینه در ماه رمضان جوان دارای نامزد، باید افطاری نامزدش را به خانه پدر عروس ببرد، این افطاری شامل چند قرص نان، گرده دو زرده، برنج، روغن حیوانی، یك عددمرغ و یا ماهی، سیب سرخ، شیرینی انگشت پیچ و میوه‌های فصل است.

• کردستان و ندای مرحبا
در ماه مبارک رمضان ندای مرحبا مرحبا با آهنگ و موزونی خاص در فضای استان کردستان به گوش می‌رسد. در مساجد و تکایای کردستان در ماه مبارک رمضان بعد از خواندن نماز عشاء برای تزکیه و عبادت هرچه بیشتر خداوند سبحان، نماز تراویح و نماز وتر به جماعت اقامه می‌شود.
پختن نانهای محلی با نامهای برساق و نان تاوه‌ای از دیگر رسوم مردم کردستان در ماه مبارک رمضان است. همچنین مردم این دیار طبق آیینی دیرینه به پخت نوعی نان برای شب بیست و هفتم ماه مبارک که به آن کولیره می‌گویند مشغول می‌شوند و بعد از پخت، آن را بین همسایگان و اهالی محل تقسیم می‌کنند.

• روزه سری مازندرانی
مردم استان مازندران ماه مبارك رمضان را در حالی آغاز می‌کنند كه روزه اولی‌ها همواره بر سر سفره افطار متبرك شمرده می‌شوند. كسانی كه در مازندران برای نخستین بار به سن تكلیف می‌رسند و روزه می‌گیرند تا زمانی كه از جانب بزرگ‌ترها به عنوان روزه‌سری هدیه‌ای نگیرند، افطار نمی‌كنند. معمولاً این هدایا شامل چادر نماز و طلاجات برای دختران، پول و انواع نقره‌جات قدیمی برای پسران است.
در مازندران افرادی كه حاجتی داشته باشند برای برآورده شدن آن نذر ختم انعام می‌كنند و برای این كار از كسانی كه در قرائت قرآن تبحر دارند دعوت می‌كنند و به هنگام خواندن قرآن مقداری نمك، چند قرص نان و چند ظرف آب در سینی بزرگی می‌گذارند و در مجلس قرار می‌دهند.
پس از خواندن سوره انعام افراد روزه خود را با غذاهایی كه در سینی قرار دارد باز می‌كنند و نان‌های باقی‌مانده را به عنوان تبرك در سفره نان قرار می‌دهند تا بركت پیدا كند و در ادامه صاحب مجلس سفره افطار را پهن می‌كند.

رسمی از یاد رفته
در گذشته در مازندران رسم بود افرادی كه فرزند پسر می‌خواستند نذر می‌كردند كه در طول ماه مبارك رمضان مردم را برای خوردن سحری بیدار كنند، به این صورت كه یك پیت حلبی خالی به گردن خود می‌آویختند و با چوب به آن ضربه می‌زدند تا مردم برای سحری بیدار شوند كه البته این رسم‌ها هم‌اكنون از بین رفته است.

• آیین «الله رمضونی» در کرمان
كمتر از 10روز به آغاز ماه مبارك رمضان، مردم استان كرمان خود را برای انجام فرایض ویژه این ماه آماده می‌كنند. كرمانیان از گذشته در این ماه آداب و رسوم خاصی داشته‌اند كه امروزه برخی از آنها به فراموشی سپرده شده و برخی دیگر همچنان پابرجا هستند.
مراسمی با عنوان كلیدزنی در شب‌های ماه مبارك برگزار می‌شود كه در آن زنی داخل یك سینی آینه، سرمه‌دان و یك جلد كلام‌الله مجید قرار داده به منازل اهل محل می‌رود و در حالی كه صورت خود را با چادر پوشانده با كلید به سینی می‌زند. صاحبخانه پس از گشودن در، آینه داخل سینی را برمی‌دارد و چهره خود را می‌نگرد، سپس مقداری شیرینی، قند یا پول داخل سینی قرار می‌دهد. كلیدزن این عمل را با نیت از پیش تعیین شده انجام می‌دهد و صاحبخانه به او می‌گوید هر مراد و نیتی داشته باشی خداوند آن رابرآورده سازد. در پایان خوراكی‌ها یا پول جمع‌آوری شده را به مستمندان می‌دهند.
در این ماه از شب سوم تا پایان ماه مراسمی با عنوان «الله رمضونی» نیز برگزار می‌شود كه در آن گروهی از جوانان به منازل محله رفته و سروده‌ای را می‌خوانند. پس از خواندن هر بیت همراهان جمله صلی علی محمد صلوات بر محمد را تكرار می‌كنند و پس از اتمام این سروده صاحبخانه مبلغی پول به سرپرست گروه می‌دهد.
كرمانی‌ها هماند سایر مسلمانان در روز عید فطر هم نماز عید فطر بجا می‌آورند و با دادن فطریه به یاری نیازمندان می‌شتابند. آنها همچنین پس از نماز به دیدار خانواده‌هایی كه به تازگی عزادار شده‌اند می‌روند و به آنها تسلیت می‌گویند.
زیارت اهل قبور و دید و بازدید اقوام و آشنایان از دیگر آداب روز عید فطر در كرمان است. اما بسیاری از آداب و سوم قدیمی در حال فراموشی هستند که مراسم كلیدزنی، الله رمضونی و سفره‌های نذری از جمله این آیین‌ها و آداب است.

• سیستان و بلوچستان و سحرخوانی ریش سفیدان
جامعه مسلمان شیعه و سنی سیستان و بلوچستان همانند مردمان دیگر مناطق کشور آداب و رسوم ویژه‌ای در ماه مبارک رمضان دارند. افطاری به نیازمندان و سحرخوانی و رمضان‌خوانی از آیینها و آداب و رسوم ماه مبارک رمضان در سیستان و بلوچستان است.
در روستاهای این منطقه با وجود وسایل سمعی و بصری، بر اساس سنت دیرینه هنگام سحر صدای سحرخوانی ریش سفیدان به گوش می‌رسد که با خواندن دعاهای ویژه اقدام به بیدار کردن مردم می‌کنند.
در آیین سحرخوانی، ریش سفیدان و معتمدان روستاهای سیستان پیش از آغاز سحر از خواب بیدار شده و با رفتن به پشت بام منازل خود با خواندن اشعار محلی و مذهبی مردم روستا را از فرا رسیدن وقت سحر با خبر می‌کنند. این افراد اشعار مذهبی و سروده‌های شاعران کشور از جمله «خواجه عبدالله انصاری» و «باباطاهر عریان» را با صدای بلند بر روی پشت بام خانه می‌خوانند.
آیین رمضان خوانی نیز از هشتم تا چهاردهم ماه رمضان در سیستان مرسوم است. در این آیین که شب هنگام اجرا می‌شود، جمع زیادی از نوجوانان و جوانان هر محله در مقابل منازل سایر مردم اجتماع کرده و اشعار محلی را با صدای رسا می‌خوانند.
شرکت‌کنندگان در این آیین پس از اجرای برنامه رمضان خوانی منتظر دریافت انعام از سوی صاحبخانه می‌مانند.

• رمضان و ایرانیان اهل سنت
اهل سنت نیز از بیستم ماه رمضان، نماز قیام را برپا می‌کنند که این نماز از ساعت 12 شب آغاز و پیش از سحر به پایان می‌رسد، در نماز قیام هر شب نمازگزار باید سه جز قرآن را در نماز تلاوت کند یا به امام جماعت که تلاوت می‌کند گوش فرا دهد.
در پایان ماه رمضان مردم اهل تسنن سیستان و بلوچستان به بلندی‌های اطراف می‌روند و بی‌صبرانه رویت هلال ماه شوال را جستجو می‌کنند. عید سعید فطر یکی از مهمترین اعیاد اهل تسنن است که به مدت سه روز گرامی داشته می‌شود.


منبع: tabnak.ir