ضرورت تربیت
انسان موجودی متعالی و دارای استعداد رسیدن به کمال است و برای سیر تکاملی خویش نیازمند پیروی از یک روش تربیتی قوی و کامل میباشد. انسان فاقد تربیت، فاقد همه چیز است، پس باید به دنبال تربیت روح و روان خویش باشد.
امام مجتبی علیه السلام در زمینه ضرورت تربیت روحی و معنوی انسان و تغذیه روان او میفرماید: (عجبت لمن یتفکر فی ماکوله کیف لا یتفکر فی معقوله، فیجنب بطنه ما یؤذیه و یودع صدره ما یردیه،/پاورقی ۱- الدعوات، قطب الدین راوندی، قم، مدرسة الامام المهدی، ۱۴۰۷ ه . ق، ص ۱۴۴ و ۱۴۵٫/
تعجب میکنم از فردی که در غذای جسمانی خود فکر میکند (که سالم و بهداشتی باشد) اما در غذای روح و جان خویش نمیاندیشد، در نتیجه شکم خود را از غذاهای زیانبخش حفظ میکند ولی سینهاش را در مقابل آن چه آن را پست میگرداند رها میکند.)
بخش اول: عوامل تربیت
الف: خانه و خانواده
خانواده از مهمترین عوامل تربیتی محسوب میشود که هدف از آن، ایجاد و پرورش نسل و هدایت آن به سوی اهداف صحیح تربیت میباشد. خانواده کانون مقدسی است که در پرتو پیوند زناشویی دو انسان پایه گذاری شده و با پیدایش فرزند جلوهای تازه به خود میگیرد. نتیجه این پیوند فرزندانی است که هرکدام ممکن است در آینده سرباز یا سربار جامعه باشند. روانشناسان اجتماعی، خانواده را یکی از پاسداران آثار تمدن میدانند. در مورد تاثیر و نقش خانواده در روند صحیح تربیت از امام مجتبی علیه السلام سخنان قابل توجهی به ما رسیده است.
نقش پدر صالح
پدر که رکن مهم خانواده استباید دارای شرایط و صفات پسندیدهای باشد.امام مجتبی علیه السلام به مردی که برای نظر خواهی به حضورش آمده بود، فرمود: (شایسته است که همسر دخترت مردی با تقوا و مومن باشد. زیرا اگر او دختر تو را وستبدارد وی را احترام خواهد کرد و اگر از او خوشدل نباشد به وی ستم روا نمیدارد.)/پاورقی ۲- مکارم الاخلاق، ص ۲۳۳٫/
مطمئنا اگر پدر به عنوان مدیر خانواده فردی صالح و باایمان باشد همسر و سایر اعضای خانواده را در پرتو مهر و محبت خویش قرار داده و در اثر شایستگیهای معنوی خویش، کانون خانواده را به محیطی امن تبدیل نموده و زمینه تربیت فرزندانی با ایمان و مسؤولیتپذیر را فراهم خواهد نمود.
تاثیر مادر شایسته
مادر نقش قابل توجهی در رشد و شکوفایی استعداد فرزندان در محیط خانه دارد تا آن جا که یکی از عوامل سعادت و شقاوت انسان را در گرو اعمال مادر او دانستهاند. حضرت مجتبی علیه السلام در مورد نقش ویژه مادر در ساختار شخصیت افراد سخنی دارد که ما را در درک این مهم یاری میکند.
آن حضرت هنگامی که با معاویه مناظره میکرد، در مورد یکی از علل شقاوت معاویه و سعادت خویش به نقش مادر اشاره کرده و فرمود: ( چون مادر تو هند است و در دامن چنین زن پست و فرومایهای پرورش یافتهای این گونه اعمال زشت از تو سر میزند و سعادت ما خانواده در اثر تربیت مادرانی پاک همچون فاطمه علیها السلام و خدیجه علیها السلام میباشد./پاورقی ۳- احتجاج طبرسی، ج ۱، ص ۲۷۹٫/
مادر به عنوان یک موجود عاطفی در ایجاد محیطی آرام برای فرزندان موثر است، و نقش تعیین کنندهای از هنگام انعقاد نطفه تا رسیدن به سن آموزش کودکان دارد. به ویژه در دوران بارداری و هنگام شیر دادن که شخصیت روانی و اخلاقی کودک ساخته میشود، مادر منبع تغذیه مستقیم کودک میباشد.
بر این اساس ایمان و اخلاق و الدین که دو رکن مهم خانواده هستند شرط اساسی در نیل به اهداف بلند تربیت میباشد.
ب: دوستان
بعد از خانواده دوستان و هم بازیها و هم کلاسیهای یک کودک میتوانند به عنوان یک عامل محیطی در تربیت و خلق و خوی او تاثیرگذار باشند. کودک و نوجوان گرایش زیادی به دوستان هم سن و سال خود دارد و بدون تردید این همنشینی و همگرایی دوستان در یکدیگر موثر خواهد بود. البته معاشرت با دوستان صمیمی یک نیاز طبیعی است و لذت بخشترین ساعات زندگی برای یک کودک و نوجوان لحظاتی است که با دوستان سپری میکند.
پیشوایان معصوم ما ضمن بیان اثرهای مثبت و منفی رفاقت و همنشینی، پیروان خود را به مصاحبتبا افراد شایسته سوق دادهاند.
حضرت مجتبی علیه السلام در این رابطه به فرزندش میفرماید: (یا بنی لا تواخ احدا حتی تعرف موارده و مصادره فاذا استنبطت الخبرة و رضیت العشرة فآخه علی اقالة العثرة و المواساة فی العسرة،/پاورقی ۴- تحف العقول، ص ۲۳۳٫/
فرزندم! با هیچ کس دوستی نکن مگر این که از رفت و آمد (و خصوصیات روحی واخلاقی) او آگاه گردی، هنگامی که دقیقا بررسی نمودی و معاشرت با او را برگزیدی، آنگاه با او براساس گذشت و چشم پوشی از لغزشها و یاری کردن در سختیها دوستی کن.)
ج – تشکلها و محافل اجتماعی
انسان با رفت و آمد به مجالس و محافل، تحت تاثیر رفتارها و حرکات شرکت کنندگان در آنها قرار میگیرد.
امام حسن مجتبی علیه السلام در سخنی هم به اصل تاثیر مجالس اجتماعی اشاره دارد و هم به شرکت در محافل سالم و مفید توصیه و ترغیب میفرماید، آن جا که میفرماید: (من ادام الاختلاف الی المسجد اصاب احدی ثمان: آیة محکمة و اخا مستفادا و علما مستطرفا و رحمة منتظرة و کلمة تدله علی الهدی او ترده عن ردی، هر کس پیوسته به مساجد برود یکی از هشت بهره را خواهد برد: آیه و نشانهای محکم، برادری سودمند، علمی نو، رحمتی مورد انتظار، سخنانی که او را به راه راست هدایت میکند و یا سخنی که او را از هلاکت میرهاند.)
/پاورقی ۵- تحف العقول، ص ۲۳۵٫/
بخش دوم: شیوههای تربیت
۱ – استفاده از حس کمال جویی
کودکان و نوجوانان فطرتا کمالات و صفات زیبای انسانی را دوست دارند. مربی میتواند از طریق ارضاء صحیح تفوق خواهی، متربیان خود را به سوی اهداف مورد نظر خویش هدایت کند، و آنان را با دلگرمی و نشاط به کسب کمالات وادار سازد. امام مجتبی علیه السلام روزی فرزندان خود و فرزندان برادر خود را دعوت کرده و به آنان فرمود: (همه شما کودکان اجتماع امروز هستید و امید میرود که بزرگان جامعه فردا باشید، دانش بیاموزید و در کسب علم کوشش کنید، هر کدام که نمیتوانید در مجلس درس مطالب استاد را حفظ کنید آنها را بنویسید و نوشته ها را در منزل نگهداری نمایید تا در موقع لزوم مراجعه کنید.)/پاورقی ۶- منیة المرید، ص ۳۴۰٫/
آن حضرت با این روش صحیح تربیتی فرزندان را به کسب دانش و درس خواندن ترغیب و تشویق میکند و آنان به این طریق با عشق و علاقه به دنبال کسب دانش و سایر کمالات بشری میروند و در این شیوه، نیازی به تهدید و مجازات نیست.
۲ – معرفی اسوههای تربیت
کودک و نوجوان فطرتا به دنبال الگو میگردد و این خواسته درونی او در حس تقلید وی جلوه میکند.
والدین و مربیان باید با معرفی الگوهای صحیح، حس تقلید او را جهت دهند. آن چه در این میان اهمیت ویژه دارد شناساندن الگوهای راستین و نمونههای کامل در به وجود آوردن صفات پسندیده در نهاد فرزندان است. این شیوه در قرآن کریم فراوان دیده میشود. قرآن کریم با معرفی الگوهای کامل و بی عیب و نقص، در آموزش خوبیها و کمالات و فضائل انسانی بهره میگیرد. حضرت مجتبی علیه السلام نیز به پیروی از قرآن در سیره تربیتی خویش این روش را دنبال میکند. آن حضرت بعد از شهادت علی علیه السلام خطابه بلیغی ایراد کرد و در ضمن آن به معرفی شخصیت ممتاز علی علیه السلام پرداخته و میفرماید: (ای مردم! در این شب مردی از دنیا رفت که در هیچ کار نیکی، پیشینیان بر او سبقت نگرفتند و بندگان خدا در هیچ سعادتی نمیتوانند به او برسند، او به همراه پیامبر صلی الله علیه و آله جهاد میکرد و جان خود را فدای او مینمود.) آن گاه با شمردن صفات دیگر امیرمؤمنان علیه السلام او را به عنوان امام و الگوی مردم مطرح میکند./پاورقی ۷- منتهی الآمال، ج ۱، ص ۲۲۵٫/
۳ – ایجاد خودباوری و عزت نفس در کودکان
به وجود آوردن خودباوری و عزت نفس در کودکان، آن هارادر زندگی آینده موفقتر خواهد نمود. این صفت زیبا را میتوان از همان دوران کودکی و با شیوههای مختلف در او پرورش داد. برخی از آن شیوهها عبارتند از:
یک) احترام به کودک
پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله بارها امام حسن و امام حسین علیه السلام را در ایام کودکی احترام مینمود. روزی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نشسته بود که آن دو کودک وارد شدند، پیامبر به احترام آنها از جای برخواسته و به انتظار ایستاد، لحظاتی طول کشید، آنها نرسیدند. رسول اکرم صلی الله علیه و آله به طرف کودکان پیش رفت و از آنان استقبال نمود، بغل باز کرد و هر دو را بر دوش خود سوار نمود و به راه افتاد و به آنان فرمود: (فرزندان عزیز، مرکب شما چه خوب مرکبی است و شما چه سواران خوبی هستید!)/پاورقی ۸- کودک فلسفی، ج ۱، ص ۱۱۵٫/
در روایت دیگری عبدالله بن عباس میگوید: (با پیامبر صلی الله علیه و آله به خانه فاطمه علیها السلام رفتیم. حسن علیه السلام (که کودکی بیش نبود) صورتش را شسته و تمیز و پاکیزه از منزل بیرون آمد. رسول خدا صلی الله علیه و آله حسن علیه السلام را در آغوش گرفته و بوسید و سپس فرمود: (این پسر من آقاست.)/پاورقی ۹- اعلام الوری، ص ۲۱۱٫/
دو) همبازی شدن با او
کودکان و نوجوانان از بازی و ورزش لذت میبرند و به این وسیله ضمن آشنایی بیشتر با جهانی که در آن زندگی میکنند رشد یافته و در عین حال فرصتهای خوبی را برای بیان احساسات و عواطف خود مییابند. همبازی شدن والدین و بزرگترها با آنان در ایجاد خودباوری در وجود شان نقش مهمی دارد. ابورافع یکی از یاران پیامبر صلی الله علیه و آله روزی با امام حسن علیه السلام که کودک خردسالی بود، همبازی شد. آنان روی قرار دوش گرفتن از همدیگر بازی میکردند. هنگامی که نوبتسواری به ابورافع میرسید، حضرت مجتبی علیه السلام به او میفرمود: عجب دارم از تو که میخواهی بر دوش کسی سوار شوی که پیامبر صلی الله علیه و آله او را بر دوش خود سوار میکند. وقتی نوبتسواری امام حسن علیه السلام میشد، ابورافع میگفت: همانطوری که تو به من سواری ندادی من هم تو را سوار نمیکنم. حضرت به او فرمود: آیا میل نداری کسی را که پیامبر صلی الله علیه و آله بر دوش خود مینشاند بر دوشتسوار کنی؟ ناچار ابورافع طفل را بر دوش خود سوار میکرد.
شخصیت روحی این کودک از خلال گفتار و کیفیت استدلالش پیداست. طفلی را که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در آغوش خود پرورش داده و شخصیت روانی او را احیاء نموده است، بزرگی خود را باور دارد و هرگز با ذلت و زبونی سخن نمیگوید./پاورقی ۱۰- کودک فلسفی، ج ۲، ص ۱۳۳٫/
سه) انتخاب نام زیبا برای کودک
نام کودک نقش مهمی در شخصیت او ایفا میکند. باید برای طفل نامی را انتخاب کرد که بعدها به خاطر آن مورد استهزاء و تحقیر قرار نگیرد و در آینده احساس حقارت نکند. نامی که یادآور وابستگی او به خداوند متعال بوده و نشانگر فرهنگ و مکتب او باشد. سیره عملی امام مجتبی علیه السلام در نامگذاری فرزندان خویش گواه روشنی بر توجه آن حضرت به این مهم میباشد. نام فرزندان پسر آن حضرت عبارتند از: حسن، زید، قاسم، عمرو، عبدالله، عبدالرحمن، حسین، طلحه و نام فرزندان دختر او عبارتند از: ام الحسن، ام الحسین، فاطمه، ام عبدالله، ام سلمه، رقیه./پاورقی ۱۱- الارشاد، ج ۲، ص ۱۶٫/
چهار) مشورت با فرزندان
یکی از شیوههای شخصیت دادن به فرزندان، مشورت کردن با آنهاست. امام مجتبی علیه السلام ضمن توصیه به این کار پسندیده، با فرزندان خویش در موارد مختلف مشورت میکرد و بدین وسیله شخصیت آنان را پرورش داده و در آنها عزت نفس ایجاد مینمود. روزی معاویة بن خدیجبه عنوان خواستگار به منزل آن حضرت آمد، حضرت مجتبی علیه السلام به او فرمود: ( انا قوم لا نزوج نساءنا حتی نستامرهن/پاورقی ۱۲- حیاة الحسن علیه السلام، ج ۱، ص ۳۲۹٫/
ما قومی هستیم که دختران خود را بدون نظرخواهی و مشورت با خودشان، شوهر نمیدهیم.)
پنج) سلام کردن به کودکان
حضرت مجتبی علیه السلام میفرماید:
(هر کس قبل از سلام کردن به سخن آغاز کند، او را جواب ندهید.)/پاورقی ۱۳- مسند الامام المجتبی علیه السلام، ص ۶۸۸٫/
این سخن در مورد معاشرت والدین با کودکان اهمیت ویژهای مییابد، زیرا کودکی که به او سلام داده شود و بدین وسیله از وی احترام نمایند، لیاقت و شایستگی خود را باور میکند و از همان دوران کودکی احساس میکند که دیگران برای او اهمیت و ارزش قائل هستند.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: (پنج چیز را تا لحظه مرگ ترک نمیکنم…یکی از آنها سلام دادن به کودکان است.)/پاورقی ۱۴- الخصال، ج ۱، ص ۲۷۱٫/
۴– مطابقت رفتار با گفتار:
والدین و مربیان اگر به گفتههای خویش جامه عمل بپوشانند، بهترین و مؤثرترین و پرثمرترین شیوه را در تربیتبه کار گرفتهاند و به طور غیرمستقیم و ناخودآگاه متربیان را تحت تاثیر قرار دادهاند. پندها و نصیحتهای مربیان و والدین زمانی بر فرزندان موثر واقع خواهد شد که آنان هر یک نمونهای عملی از آن توصیه باشند و گفتار خویش را با عمل هماهنگ سازند.
حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام یکی از دوستان خود را که شایسته تمجید آن بزرگوار بود با صفات زیبائی معرفی کرد و در ضمن خصلتهای پسندیده او میفرمود: ( کان لا یقول ما لا یفعل و یفعل ما لا یقول،/پاورقی ۱۵- تحف العقول، ص ۲۳۴٫/
او آن چه را که عمل نمیکرد، نمیگفت و کارهایی را که نگفته بود انجام میداد.)
منبع: پایگاه تخصصی امام حسن (ع)