نوروز آيين كهن ايراني اسلامي

[بهمن پور]

روزهای نوروز، از دیرباز از شادترین و دل انگیزترین روزهای مردم ایران زمین بوده است. در این روزهای زیبا، لحظه ها از عطر گل و ریحان آکنده و دل ها از شور و جان ها از شوق سرشار است. دوباره حیات ـ این موهبت بی مانند پروردگار ـ از دل خاک می جوشد و چشم گشودن زمین از خواب زمستانی، نوید جنب وجوشی تازه را می دهد. دیدن آن همه شکوفه که از نسیم جان فزای بهار، خمارآلود شده اند، انسان را به وجد می آورد و بوی دلاویز آن همه گل و گیاه مشام جان را می نوازد.

بلبلان و پرندگان خوشخوان که چون عاشقانی گریبان چاک، در برابر آن همه معشوقه های رنگارنگ رسته از خاک، به وجد آمده اند و دشت و صحرا را از نغمه های دل انگیز خویش پر کرده اند، حتی افسردگان را نیز به وجد می آورند. نوای بهاری پرندگان، دل های افسرده و غمگین را از کنج خاموش و سرد خانه به دشت و صحرا و باغ و بستان می کشاند، تا به همگان بیاموزد که در برابر بهار خاموش نمانند و با نغمه های آمیخته به تسبیح خویش، هم به دل ها شادی بخشند و هم رسم بندگی را به جای آورند و لب به ستایش آفریدگار آن همه زیبایی بگشایند. سعدی شیرازی در این باره چه زیبا سروده است:

بامدادی که تفاوت نکند لیل و نهار

خوش بود دامن صحرا و تماشای بهار

عارف از صومعه گو خیمه بزن بر گلزار

که نه وقت است که در خانه بخفتی بی کار

بلبلان وقت گل آمد که بنالند ز شوق

نه کم از بلبل مستی تو، بنال ای هشیار!

آفرینش همه تنبیه خداوند دل است

دل ندارد که ندارد به خداوند اقرار

این همه نقش عجب بر در و دیوار وجود

هر که فکرت نکند نقش بود بر دیوار

کوه و دریا و درختان همه در تسبیح اند

نه همه مستمعی1 فهم کند این اسرار

خبرت هست که مرغان سحر می گویند

آخر ای خفته سر از خواب جهالت بردار

هر که امروز نبیند اثر قدرت او

غالب آن است که فرداش نبیند دیدار

تا کی آخر چو بنفشه سر غفلت در پیش؟!

حیف باشد که تو در خوابی و نرگس بیدار

که تواند که دهد میوه الوان2 از چوب؟

یا که داند که بر آرد گل صد برگ از خار؟

وقت آن است که داماد گل از حجله غیب

به درآید که درختان همه کردند نثار

آدمی زاده اگر در طرب آید نه عجب

سرو در باغ به رقص آمده و بید و چنار

باش تا غنچه سیراب، دهن باز کند

بامدادان چو سر نافه آهوی تتار

باد بوی سمن آورد و گل و نرگس و بید

درِ دکان به چه رونق بگشاید عطار؟

سیب را هر طرفی داده طبیعت رنگی

هم بر آن گونه که گلگونه کند روی نگار

پاک و بی عیب خدایی که به تقدیر عزیز

ماه و خورشید مسخر کند و لیل و نهار

نعمتت بار خدایا! ز عدد بیرون است

شکر انعام3 تو هرگز نکند شکرگزار4


1. شنونده.
2. رنگارنگ.
3. نعمت ها.
4. کلیات سعدی، تصحیح: محمدعلی فروغی، صص 662 و 663.

[بهمن پور]

پیشینه عید نوروز

عید نوروز، پیشینه ای چند هزار ساله در میان ایرانیان دارد و از قدیمی ترین عیدها و از سنت های کهن و زیبای ایرانیان به شمار می رود. راز ماندگاری این سنت کهن را در تقارن آن با فصل بیداری و سرسبزی طبیعت؛ یعنی بهار و آمیختگی آن با رسم ها و آیین های نیکی چون خانه تکانی، دید و بازدید، صله رحم، دلجویی و عیادت از بیماران و بهره مند بودن از تأیید برخی آموزه های دینی باید جست. گفتنی است برخی جشن های ایران، پیشینه ای به بلندای عمر ملت و مردم ایران دارند. برخی از این جشن ها چون نوروز و مهرگان از یاد و تاریخ و آداب زندگی مردم جدا نیست. سلسله ها، شاهان، زورمندان، اقوام و فرقه های گوناگون آمده و رفته اند و روزگار به شکست ها و پیروزی ها و غم و شادی سپری شده، درحالی که این جشن ها همچنان به قوت خود باقی است. بسا مهاجمان که به این مرز و بوم تاختند تا زبان، ادب، دین و رسوم این خاک پاک را براندازند، ولی ناکام به دل خاک سپرده شدند.

از پس هزاران سال، هنوز مردم این مرز و بوم به فارسی سخن می گویند و می نویسند، همان آداب و رسوم را دارند، همان جشن ها را بر پا می کنند. از این رو، بر ما ایرانیان است که همه این آیین های نیک را پاس بداریم؛ چرا که همه این عقاید و آداب و رسوم ـ از جمله بزرگداشت جشن ها و اعیاد ـ از ویژگی های دینی و ملی ماست و پاسداشت آنها به معنای پاسداشت هویت چند هزار ساله ایرانی است.1

استاد میر جلال الدین کزازی درباره خاستگاه عید نوروز می نویسد: «ایرانیان در درازنای تاریخ بشکوه و دیرینه خویش، همواره مردمی شادمانه و شادخوار بوده اند که به هر انگیزه و بهانه ای، بزم می آراسته اند و به کامرانی و خوش باشی و رامش می نشسته اند. از این روی، شمار جشن ها و آیین های شادمانی در ایران، بسیار بالا بوده است و این آیین ها و جشن ها یکی از برجسته ترین هنجارها و ویژگی های فرهنگی و منشی ایرانیان شمرده می شده است. اگر با نگاهی فراخ و فراگیر و فرهنگ شناسانه بنگریم، جشن ها و آیین های شادمانی را در ایران به سه گونه و گروه می توان بخش کرد:

1. جشن های اسطوره ای: این جشن ها آنهاست که از رخدادی اسطو ره ای و نمادین مایه گرفته است و پیشینه آنها به روزگاران بسیار کهن بازمی گردد؛ روزگارانی که در گرد انبوه نیلفام هزاره ها گم شده است و از آن، تنها یادمانی رازآلود و نمادین برجای مانده است. نمونه ای از جشن های اسطوره ای، جشن سده است که به پاس و یاد پیدایی و شناختگی آتش برگزار می گردد. ماجرا این گونه است که روزی «هوشنگ پیشدادی» در کوهساری ماری بزرگ را می بیند که از زیرسنگی بیرون می آید. این شهریار باستانی، سنگی برمی گیرد و آن را به سوی مار درمی اندازد تا سر خزنده گزنده زهرآگین و زیان بار را که در باورشناسی ایرانی، نماد اهریمن است، بدان فرو کوبد، اما مار می گریزد و سنگِ خُرد بر سنگی سِتُرگ که مار از زیر آن برون خزیده بود، فرو می آید و از برخورد دو سنگ، اخگری بر می جهد و در خار و خاشاک پیرامون در می گیرد و بدین سان، آتش پر شرار افروخته می شود. از آن پس، ایرانیان این رخداد فرخنده را که شیوه زندگانی آنان را دگرگون می سازد و روزگاری نو را شالوده می ریزد، در جشن و آیین سده، بزرگ می دارند و فرایاد می آورند.

2. جشن های دینی: این جشن ها کمابیش با جشن های اسطوره ای یکسان است و تنها در این ویژگی از آنها جدایی می گیرد که وابسته به دینی است شناخته و تاریخی و در سامانه باورشناختی آن، جای دارد و می گنجد. نمونه ای از این جشن ها جشن های زرتشتی است که پاره ای از آنها برآمده از باورشناسی دین زرتشت است و پاره ای دیگر به روزگاران کهن و به آیین های برافتاده و فراموش شده بازمی گردد.

3. جشن های گاه شمارانه و اخترشناسانه: این جشن ها خاستگاه اخترانه و گا ه شمارانه داشته اند. نمونه ای از این گونه جشن ها جشن «بهیزگ» است. از آن روی که سال گاه شماری، یکسره با سال گتیگ و راستین برابر و هم سنگ نیست، خرده ها را گرد می آورده اند و هر صد و بیست سال، یک ماه بر سال می افزوده اند و این ماه افزوده را که ماه سیزدهم سال بوده است، زمانی بازیافته می شمرده اند و آن را در شادمانی و کامرانی می گذرانیده اند.

از دیگر جشن های اخترانه و گاه شمارانه که در هر ماه برگزار می شده است، جشنی است که آن را به پاس برابری و همنامی ماه و روز برپای می داشته اند. در گاه شماری کهن ایرانی، هر کدام از روزهای سیگانه ماه، نامی جدا داشته است. نام های دوازده ماه سال نیز در آن شمار بوده است. از این روی، در هر ماه، روزی در نام با ماه برابر می افتاده است. نیاکان ما این همنامی را خجسته می دانسته اند و آن روز را جشن می گرفته اند و اما جشن و آیین نوروز، بدان سان که هم اکنون نیز برگزار می گردد، آمیزه ای از این جشن ها و آیین های سه گانه است که از هرکدام، نشانی در خود جای داده، هم از پیشینه ملی ما خبر می دهد و هم از باورهای مذهبی هزاران ساله ما حکایت می کند».2

1. جمعی از نویسندگان، مجموعه مقالات مناسبات دین و فرهنگ در جامعه ایران، گردآورنده: محمدجواد صاحبی، ص 613.
2. میرجلال الدین کزازی، در آسمان جان، صص 113 ـ 115.

[بهمن پور]

اعیاد و جشن های ایرانیان، آمیزه ای از دنیا و دین

با بررسی جشن ها و اعیادی که ایرانیان از دیرباز برپا می کردند و به برگزاری آنها پای بند بودند، درمی یابیم که این جشن ها، دنیایی و تنها به انگیزه خوش گذرانی و کامیابی های مادی نبوده، بلکه بهانه ای برای بروز باورهای مذهبی و رسیدگی به کار محرومان و تهی دستان نیز بوده است. در حقیقت، این جشن ها جامع دین و دنیا و دربرگیرنده پی آمدهای مادی و معنوی بوده است. ابوریحان بیرونی در این باره می نویسد: «برخی از این اعیاد و جشن ها مربوط به امور دینی و پاره ای هم مربوط به امور دنیوی بوده است. روزهایی بزرگ که پادشاهان و بزرگان دین آنها را وضع کرده تا موجب شادمانی و فرح به وسیله کسب حمد و ثنا و دوستی و دعای خیر مردم شوند و برای توده مردم رسومی قرار دادند که آنان نیز بتوانند در چنین سروری شرکت کنند. این عیدها یکی از اسبابی است که تنگی روزی فقرا را به یک زندگانی فراخ مبدل می سازد و آرزوهای نیازمندان را برمی آورد و آنان را که نزدیک [است] به هلاک رسیده و در گرداب بلا افتاده اند، رهایی می بخشد. آنها که جشن های دینی را وضع کردند، دین آوران و متشرعان بزرگ و پیشوایان مذهبی و فقیهان و دین داران بوده اند که مقصودشان از این کار و انجام سنت های آن، همان مقصود و غایت پادشاهان در بنا نهادن جشن های ملی بوده است؛ یعنی در کنار آن، اجر و ثواب معنوی ـ اخروی نیز مورد توجه بوده است».1

1. ابوریحان بیرونی، آثار الباقیه، ترجمه: اکبر داناسرشت، ص 324.