ساز شناسی + بربط

[رها شعبانی]

بَربَط یا عود سازی زهی است که در خاورمیانه و کشورهای عربی رایج است و از قدیمی ترین سازهای شرقی و ایرانی به شمار می رود. این ساز در حقیقت نوعی سمبل تاریخی برای سازهای ایرانی است.

● تاریخچهٔ بربط
از آن جا پیشینه ٔ این ساز به ۱۹۷۰ سال پیش از میلاد مسیح بازمی گردد، می توان آن را از اصیل ترین سازهای موسیقی ایران زمین به شمار آورد. آثار باستانی میان رودان متعلق به هزارهٔ دوم پیش از میلاد، نگارهٔ مردی ایستاده را نشان می دهد که به نواختن بربط مشغول است.
در حقیقت سومری های باستان نخستین مردمی هستند که در آثار به جای مانده از آن ها ردپایی از این ساز در دیده می شود. ساز عود در ایران پیش از اسلام به نام بربط شناخته می شد و پس از سومری ها و در دوران هخامنشیان رواج داشته است. این ساز در عهد ساسانی بیش از همه ادوار متداول بوده است.
گویا در اوایل اسلام به کشورهای عربی راه یافته و جانشین سازی به نام «مزهر» شده است. بر پایهٔ بعضی از اسناد «ابن سریح ایرانی نژاد» نخستین کسی است که در عربستان و در قرن اول هجری عود فارسی یا بربط را نواخته و نوازندگی آن را آموزش داده است. الاغانی می گوید:آشنایی او با عود از آنجا شروع شد که «عبدالله ابن زبیر» جمعی از ایرانیان را به مکه دعوت کرده بود تا خانهٔ کعبه را تعمیر کنند. دیوارگران ایرانی عود می زدند و اهل مکه از ساز و موسیقی ایشان لذت می برند و آن را تحسین می کردند، ابن سریح پس به عود زدن پرداخت و در این صنعت سرآمد هنرمندان زمان گشت

● و اما عود
چون سطح ساز بربط از چوب پوشیده شده بود، اعراب آن را عود نامیدند.(العود در زبان عربی به معنای چوب است)
بربط امروزه نقش بسیار کمتری در موسیقی ایرانی دارد. عود عربی بر خلاف بربط ایرانی از اصلی ترین سازهای موسیقی عربی است. این ساز پس از اینکه به اروپا برده شد، نام لوت بر آن نهادند. واژه لوت از نگارش کلمه ی العود به وجود آمده و به تدریج به لوت تبدیل شده است. ابن خلدون در قرن ۸ هجری قمری آن را به ترکه های چوبینی که انعطاف پذیر است معنی نموده.
خود کلمه ی بربط در واقع از دو کلمه ی "بر" و بط" ساخته شده یعنی "مانند بط" و بط به معنی مرغابی است. در کل شکل این ساز به مرغابی تشبیه شده چون سینه ی جلو داده و گردن کوچکی دارد.
اصولا بربط یا همان عود در اندازه های مختلف ساخته می شود که اندازه متداول و معمول همان عودهای ساخت ایران است. نمونه های ساخت کشورهای عربی دارای کاسه ای بزرگ و عودهای ترکیه کوچک و عودهای ایرانی متوسط است.
پ.ن: برگرفته از مجموعه رسوای دل کار مشترک شجریان و پیرنیاکان

● انواع بربط
در قدیم بربط را دو نوع به حساب می آوردند: یکی بربط با کاسه ٔ بزرگ و دسته ٔ کوتاه و دیگر با کاسهٔ کوچک اما دستهٔ بزرگ. امروز به اشتباه ساز دسته بلند را بربط و ساز دسته کوچک را عود می نامند. در حالی که اینگونه نیست و براساس تحقیقاتی که انجام شده هر دو عود یا همان بربط هستند و از یک ساختمان صدایی برخوردارند.

● ساختار بربط
شکم این ساز بسیار بزرگ و گلابی شکل و دسته آن بسیار کوتاه است. به طوری که قسمت اعظم طول سیم ها در امتداد شکم قرار گرفته است. سطح رویی شکم از جنس چوب است که بر آن پنجره هایی مشبک ایجاد شده است. عود فاقد «دستان» است و خرک ساز کوتاه و تا اندازه ای کشیده است. عود دارای ده سیم یا ۵ سیم جفتی است البته در برخی مواقع استادان قالب شکنی کرده و دو یا یک سیم در قسمت پایین قبل از سیم دو به ساز اضافه می کنند که این سیم ها فا زیر کوک می شود. سیم های جفت با هم همصدا (کوک) می شوند و هر یک از سیم های دهگانه، یک گوشی مخصوص به خود دارد؛ گوشی ها در دو طرف جعبه گوشی (سر ساز) قرار گرفته اند.
عود بم ترین ساز بین سازهای زهی است؛ نت نویسی آن با کلید سل است که جمعا دو اکتاو است. «اکتاو» بم تر از نت نوشته شده حاصل می شود. سیم بم (سُل پائین) معمولاً نقش «واخوان» دارد و گاه این سیم جفت نیست. صدای عود به نحوی است که صدای اکتاو چهارم پیانو از راست به چپ برابری دارد و در اصل باید عود را با کلید «فا» نواخت یعنی صدای اصلی عود یک اکتاو پایین تر از آن است که امروز متداول شده است .
مضراب عود از پر مرغ (یا پر طاووس و شاه پر عقاب ) تهیه شده است و گاه نیز نوازنده با مضراب دیگری ساز را می نوازد. نوازنده های امروزی از مضراب های پلاستیکی استفاده می کنند.
صدای عود بم، نرم و در عین حال گرم و جذاب و نسبتاً قوی است. این ساز نقش تک نواز و هم نواز هر دو را به خوبی می تواند ایفا کند.
منبع:noteahang.com