حجتالاسلام والمسلمين ناصر جهانيان، عضو هيئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و انديشه در گفتوگو با خبرگزاری بينالمللی قرآن (ايكنا)، درباره نسبت تقدم عدالت يا پيشرفت در جامعه اسلامی با توجه با آموزههای اقتصاد اسلامی، اظهار كرد: عدالت و پيشرفت دو شاخصه مهم در اقتصاد اسلامی است و يكی از اهداف جامعه اسلامی حركت به سوی تحقق اين دو است. اما ابتدا بايد تعريفمان از عدالت و پيشرفت را روشن كنيم و سپس تقدمشان را بررسی كنيم. تا زمانی كه تعريف مشخصی از عدالت و پيشرفت نداشته باشيم، نمیتوان صحبتی از تقدم و تأخر كرد.
وی در رابطه با اينكه منظور اسلام از عدالت و پيشرفت به عنوان دو مشخصه مهم اقتصادی چيست و به عبارت ديگر، اسلام چه چيز را عدالت و چه چيز را پيشرفت میداند، تصريح كرد: پيشرفت از اهداف هر جامعه است و هر نظام اجتماعی چه سريع و چه آرام، سعی در رسيدن به اين هدف دارد. امروزه در اقتصاد جهانی به خصوص در غرب به جای مفهوم و كلمه پيشرفت، بيشتر از لفظ و اصطلاح توسعه استفاده میشود. پيشرفت تعبيری است كه مقام معظم رهبری برای مقابله با توسعه به مفهوم و برداشت غربی اين كلمه، سفارش و تأكيد به استفاده از آن كردهاند.
وی افزود: برای عدالت، تعاريف مختلفی وجود دارد، اما تعريفی كه بنده بيشتر به آن قائل هستم، عدالت را استقامت جامعه در راه حق میداند و اگر حق را مستتر در دين و يكی از خصوصيات بارز شرع بدانيم، میشود گفت عدالت يعنی استقامت جامعه در طريق شرع و دين به معنای اصيل و حقيقی آن. اگر اين تعريف را در نظر بگيريم، قطعا عدالت مفهوم جامعی خواهد بود كه پيشرفت ساتر در آن است، چون در اين صورت حركت جامعه به سمت تعالی و اهداف عاليه است.
جهانيان تاكيد كرد: اگر تعريف ما از عدالت، برابری در حقوق و امكانات باشد، مسئله كمی متفاوت خواهد بود. در اين صورت سه سطح وجود دارد. از ديدگاه اسلام در جامعه اسلامی بايد برابری فرصتها وجود داشته باشد. وقتی اين برابری باشد، حركت جامعه در جهت تحقق اهداف و آرمانها در يك بستر عادلانه صورت میگيرد. بنابراين در اين تعريف، عدالت مقدم بر پيشرفت است. مسئله بعد توزيع و برابری كاركردی است؛ يعنی برابری در سطح بازارها اعم از بازار پول و سرمايه، بازار كار، بازار كالاها و خدمات و... . پس جامعه برای اين برابری كاركردی به پيشرفت نياز دارد.
استاد حوزه و دانشگاه افزود: امكان دارد با وجود برابری كاركردی در جامعه، هنوز مشكلاتی مثل فقر وجود داشته باشد. در اين صورت سطح ديگری از عدالت با معنای برابری مطرح میشود كه توزيع مجدد درآمدها را مطرح میكند و مسائلی از قبيل ماليات و يارانه را شامل است و هدف اصلی آن فقرزدايی از جامعه، به عنوان يكی از اصول اوليه عدالت است. به عبارت ديگر در برابری فرصتها، عدالت بر پيشرفت مقدم است، اما در توزيع كاركردی و توزيع مجدد درآمدها، جامعه بايد پيشرفت كند تا با تقويت ساختارهای اقتصادی، عدالت به شكل مطلوب اجراء شود و توزيع مجدد فقر صورت نگيرد.
عضو هيئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و انديشه همچنين در مورد ابزار يا ساز و كارهايی كه عدالت را در جامعه محقق میكند، بيان كرد: ابزار رسيدن به عدالت در هر تعريف علیرغم مشابهت، تفاوتهايی دارد. به طور مثال در بحث برابری فرصتها، مسائلی از قبيل اصلاحات ارضی، استفاده بخشی از امكانات و سرمايه بانكها جهت اعطای تسهيلات برای عموم مردم و نه فقط سرمايهداران و وثيقهداران يا به عبارتی كمك انفال كه دولت در بازپرداخت اين تسهيلات طبقات كمدرآمدتر جامعه را كمك میكند تا بانكها متضرر نشده و بدون مشكل به كار خود ادامه بدهند، مطرح میشود.
وی خاطرنشان كرد: اين فراهم آوردن برابری فرصتها توسط دولت شامل مسائل علمی مثل آموزش و تحصيل برای رقابت پاياپای طبقات كمدرآمدتر و ثروتمندان هم میشود. البته در توزيع كاركردی بيشتر توجه به ساختارهای بازار و در صورت نياز اصلاح آن و همچنين نظارت اقتصادی دولت معطوف شده يا در توزيع مجدد عملكرد اقتصادی دولت، بخش خصوصی و مردم و در فرهنگ اسلامی مباحثی مثل وقف، صدقات و كفارات مورد توجه است.
جهانيان با توجه به مسائل مطرح شده، درباره منشأ اصلی تحقق عدالت و پيشرفت در ايران با توجه به معنای مورد نظر از آنها در الگوی اقتصادی اسلام گفت: عقيده شخصی بنده اين است كه ما هنوز در قوای سهگانه و به طور خاص دستگاه اجرايی كشور به تعريف ساختاری ثابت و واحد از عدالت و پيشرفت نرسيدهايم و توافق محكمی در اين مسأله حاصل نشده است. با روی كارآمدن هر دولت، تعريف دستگاه اجرايی از عدالت و پيشرفت و راههای محقق شدن آن به دليل افكار و نظرات متفاوت رئيس جمهور و همكارانش، دچار تغيير میشود.
وی در پايان خاطرنشان كرد: به طور مثال رئيس جمهوری كه شعار عدالتمحوری میدهد، تعريف دقيق و درستی از عدالت ندارد! برخی الگوهای غربی توسعه را میپسندند يا دولتی ديگر معتقد به الگوی جامعه جهانی است. متأسفانه به الگوی اسلامی-ايرانی پيشرفت كه يك برنامه جامع و مدون است توجه و عمل شايسته نمیشود، البته شايد اين برنامه هم اشكالات جزئی داشته باشد، اما اگر وفاق و همدلی برای اجرای آن به عنوان يك طرح همهجانبه و اصولی ايجاد شود، نتيجه مطلوب و مؤثری خواهد داشت.