آشنایی با صنايع دستي زنجان مجموعه: هنرهای دستی و ترسیمی

[رها شعبانی]


ملیله کاری
از کارهای دستی بومی زنجان ساخت وسایل نقره‌ای و به ندرت طلائی به صورت ملیله کاری است که در اوایل فقط در زنجان معمول بوده که در زمان رضاخان تعدادی از هنرمندان زنجانی به تهران و اصفهان کوچ کردند و این هنر ظریف را در آن شهرها رواج دادند .
چاروق دوزی
چاروق دوزی یکی دیگر از هنرهای دستی است که دستهای ظریف هنرمندان زنجانی در تولیدات آن مهارت ویژه‌ای دارند . این چاروقها مشخصاً زنانه بوده و استفاده از آن جنبه تشریفاتی و تفننی دارد .
مسگری, ملیله کاری, صنايع دستي زنجان

چاقوسازی
چاقو سازی در زنجان که با مهارت خاصی به دست استادان این صنعت ساخته می‌شود با ویژگی‌هایی همچون ظرافت ، تناسب ، تنوع ، قدرت برش و (فقط كاربران عضو مجاز به دیدن لینک ها هستند) تیغه از شهرت فراوانی بر خوردار است .
از انواع چاقوها ميتوان چاقوي قلم تراش ، چاقوي كشاورزي و قلمه زني كاردهاي آشپزخانه و چاقوي شكاري و صحرائي ، قمه ، دشنه و قداره را نام برد .
مسگری, ملیله کاری, صنايع دستي زنجان

مسگری
هنگاميکه بشر بعد از سنگ و گِل ، براي رفع ساير نيازهاي خود به فلز روي آورد ، در بين فلزات ، "مس" زودتر از ديگر فلزات بکار رفت چراکه اين فلز به صورت خالص در طبيعت يافت مي شد و استخراج و بهره برداري از آن ساده بود .
درخشش و جلاي فلز مس خالص و رنگ جالب توجه سنگهاي معدني اين فلز از ديگر علل کاربرد آن در طول اعصار گذشته بوده است .
قدمت استفاده از مس بر اساس مدارک و شواهد باستان شناسي به 9 هزار و 500 (ق. م) مي رسد و تا قبل از هزاره پنجم ق.م (کشف ذوب مس) به صورت خالص بکار مي رفت و از شيوه چکش کاري سرد براي شکل دادن به آن استفاده مي شد .
امروزه با استناد به مدارک غيرقابل انکار که از گوشه کنار ايران به دست آمده است مي توان شمال و مرکز ايران را جزو قديمي ترين مراکز فلزکاري جهان و نيز فلزکاران ايران رااز پيشگامان کشف ذوب مس در جهان باستان دانست که فراواني معادن مس در ايران ، مؤيد اين نکته است .
با توجه به کشف کوره ذوب مس در "سگز آباد" قزوين واقع در "تپه قبرستان" ، نزديک بودن اين منطقه از لحاظ جغرافيايي به زنجان و نيز وجود معادن بزرگ مس در منطقه مي توان به قدمت استفاده از اين فلز در زنجان پي برد .
مسگری, ملیله کاری, صنايع دستي زنجان

با ممنوعيت استفاده از طلا و نقره براي ساخت ظروف در دوره اسلامي ، روند استفاده از فلزاتي چون مس به دليل اينکه مس فلزي چکش خوار ، شکل پذير با قابليت تورق و مفتول شدن و اجراي تزئينات مختلفي چون مشبک کاري ، قلمزني ، حکاکي ، فلزکوبي ، ترصيع و کنده کاري است ، رواج يافت .
درطول تاريخ درکنار ديگر کاربردهاي مس ، از اين فلز جهت ضرب سکه نيز استفاده شده است ، اوج هنر فلزکاري دوره اسلامي مربوط به سلجوقيان است که در اين دوره زنجان در کنار مراکزي چون خراسان ، موصل ، همدان ، ري و اصفهان يکي از مهمترين قطبهاي فلزکاري محسوب مي شد و در اين دوره زنجان بعنوان يکي از مهمترين مراکز تهيه ظروف مرصع کاري شده ، مطرح بود .
در دوره ايلخاني با توجه به نزديکي پايتخت حکومت ايلخانان به زنجان و توجه حکمرانان ايلخان به فلزکاري و نيز وجود گوي هاي مرصع نقره کوب ، مربوط به اين دوره که نام "سلطان اولجايتو" در آن حک شده مي توان موقعيت فلزکاري در دوره مزبور را تصور کرد .
ظروف مسي درزمان حاضر با استفاده از ورق مس و روش چکش کاري گرم و سرد ساخته مي شود که فرم دهي ورق مس به روش چکش کاري ، دندانه دار کردن لبه هايي که به هم متصل مي شوند ، باز کردن دندانه ها به روي هم ، چفت کردن و چکش کاري آنها ، اضافه کردن بار "تنه کار و برنج" و گرم کردن وچکش کاري مجدد آن مهمترين مراحل کار مسگري است .
با وجود پيشنيه ي غني اين صنعت دستي در زنجان متأسفانه ، هنر مسگري در اين شهر طي دو دهه اخير به دلايل مختلفي دچار افول تأمل برانگيزي شده است .
مسافراني که نام و هنر مشهور مسگري زنجان را از بزرگان خود به ياد دارند و زماني پس از چاقو ، صنايع مسي اين شهر را به عنوان سوغاتي به همراه مي بردند ، اکنون درگذر از زنجان و يا سفر به اين شهر در يافتن مسگرخانه هاي اين شهر که از بيش از 500 کارگاه تنها نمونه هايي از آن باقي مانده است ، با مشکل مواجه مي شوند .
صداي چکش مسگران در زنجان که تا سالها پيش براي اهالي محلات اين شهر و مسافران نوايي آشنا بود امروز جاي خود را به فرياد ميوه فروشان و حراجي هاي خرده فروش داده است .
پس از قرنها تلاش در جهت تکامل اين صنعت و ساخت و ساز 40 تا 45 نوع ظروف مسي از جمله : آفتابه ، تيان ، طشت ، تونگ ، حناخور و روشل ؛‌ توسط هنرمندان مسگر زنجاني ، با تغييرات شرايط اقتصادي ، فرهنگي و اجتماعي و مدرنيزه شدن توليد اين صنعت که روزگاري مانند نگين برعرصه تمدن اين شهر مي درخشيد ، ناکام از انتقال آموخته هاي خود به نسلهاي بعدي گوشه نشيني اختيار کرده است .
مسگری, ملیله کاری, صنايع دستي زنجان

فرش و گلیم و جاجيم
فرش و گليم و جاجيم زنجان از معروفيت خاصي برخوردارند . فرش بافي در زنجان يكي از صنايع با قدمت زياد است كه نقش قابل توجهي در صادرات فرش ايران ايفا ميكند . فرشهاي صادراتي زنجان از بهترين جلوه هاي فرهنگي اين استان هستند . به طوريكه فرش بافان اين خطه هنر ومهارت خود را در راستاي تكامل هنر سرزمينشان قرار داده اند و از آن به عنوان منبع در آمد نيز استفاده مي كنند . در سال بيش از 60000 تخته فرش در سراسر استان بافته مي شود كه عمده آنها مربوط به اتحاديه بافندگان فرش دستي و شركتهاي مختلف است .
طرحهايي كه در فرش زنجان استفاده مي شودعبارتند از : ريز ماهي و ماهي درهم و نقشه قلتوق و بيجار و افشار .
منبعarsiking.com