مومیائی چیست؟

[رها شعبانی]

پس از مرگ چه بر سر جسم ما می آید؟ مومیائی چیست؟ مومیائی های طبیعی، مومیایی های مصنوعی، مومیایی کردن در نقاط مختلف دنیا، مومیایی برنادت مقدس،...
به طور کلی ، مومیائی یک بدن بیجان است ، اما چیزی متفاوت ازیک اسکلت یا فسیل .



مومیائی می تواند قسمتهائی از بافت های نرم بدن خود را که در دوران حیات داشته است حفظ کند. بیشتر این قسمتها شامل پوست و اندامهای ماهیچه ای می شوند . شایان ذکر است که حفظ این بافتهای نرم یا با دخالت انسان ویا به صورت تصادفی میسر خواهد بود و در هر دو حال زمانی رخ می دهد که باکتریها و قارچها نتوانند در روی جسد رشد کنند و باعث فساد آن شوند.
از لحاظ تاریخی معمولی ترین روش مومیائی خشک کردن سریع است ، زیرا باکتریها و قارچها قادر نیستند در محیط فاقد آب زندگی کنند. مومیائی را می توان با گرمای خورشید ، آتش ، دود و یا مواد شیمیایی خشک کرد . از آنجا که بیشتر باکتریها و قارچها نمی توانند در دماهای انجماد بالا زندگی کنند ، انجماد مداوم می تواند منجر به تشکیل مومیائی شود قرار دادن بدن در محیط عاری از اکسیژن مثل با تلاقی از زغال سنگ نارس « تورب » ممکن است سبب تشکیل مومیائی شود ، زیرا میکروارکانیسمها « موجودات ذره بینی و میکروسکوبی » نمی توانند در محیط بدون هوا زندگی کنند . راه دیگر تشکیل یک مومیائی دفن کردن بدن در خاک شامل نوعی مواد شیمیایی است که قارچها و باکتریها را می کشد .
بعضی از مشهورترین مومیائی های جهان به صورت تصادفی و بدون دخالت انسان خلق شده اند. در توضیح این مطلب باید گفت ، وقتی بدن در محیطی قرار می گیرد که فرآیند طبیعی فساد رخ نمی دهد ، منجر به تشکیل چنین مومیائی هایی می شود در بسیاری از فرهنگها مومیائی کردن اجساد مرسوم بوده است .
!sفرآیند مصنوعی حفظ بدن از فساد مومیائی کردن نامیده می شود و راههای مورد استفاده در این عمل به اندازه ی تنوع فرهنگها متفاوت است.

● مومیائی های طبیعی :

بعضی از مومیایی های خارق العاده به صورت کاملاً تصادفی به وجود آمده اند.

در سال ۱۹۹۱ میلادی ، یک کوهنورد آلمانی بدن منجمد شده ای را در بالای یک توده ی یخ طبیعی نزدیک مرز ایتالیا و اطریش پیدا کرد .

ابتدا که کارشناسان پلیس و پزشکی قانونی وارد صحنه شدند قادر به تشخیص سن مومیایی نبودند . آن مومیائی یک شال از جنس علوفه بر تن داشت و یک کمان به همراه چندین تیر در کنارش بود ، کفشها را به جهت گرم بودن از علوفه انباشته بودند.

بعدها به وسیله ی سن یابی کربن پرتو زا « که در این روش به وسیله کربن پرتو زا سن اشیاء تشخیص داده می شود » مشخص شد که این جسد یخی در دوران بین ۳۳۰۰ تا ۳۳۵۰ سال پیش از میلاد مسیح جان باخته است .

لازم به ذکر است که این مومیایی را قدیمی ترین مومیائی حفظ شده در دنیا دانسه اند.

در سال ۱۹۷۲ میلادی صیّادان تعدادی از بهترین اجساد حفظ شده ی طبیعی را در یک منطقه ی متروک شده ی استثنایی که به « کلاکیتساک Qilakitsoq» موسوم است پیدا کردند.

● مومیایی های مصنوعی :

▪ مومیایی کردن مصنوعی قبل از هر چیز دیگر علل مذهبی داشت.
▪ لیکن در کنار آن شکل ویژه ای از یاد بود مردگان و دلایل علمی نیز در مومیایی اجساد نقش داشتند.

ـ دلایل مذهبی :

▪ بسیاری از اقوام فقط هنگامی می توانستند ادامه ی حیات پس از مرگ را تصور کنند ، که جسد شخص متوفی سالم نگهداری می شد . مثلاً مصریان قدیم این گونه فکر می کردند.
▪ بنا بر این خویشاوندان و اقوام شخص مرده با مومیایی کردن او که وظیفه ی شرعی و دینی و مراقبت از مرده را به جا می آوردند ، زیرا آنها با ان روش ادامه ی حیات عزیزان خود را در قبر و یا در دنیای دیگر تضمین می کردند.

دلایل علمی :

!در جایی که دلایل مذهبی یا یادبود ویژه ی مردگان نقشی در مومیائی کردن اجساد نداشت ،در گذشتگان فقط به این دلیل مومیایی می شدند که امکان خاک سپاری فوری وجود نداشت.
اغلب اتفاق می افتاد که شخصی در سرزمینی دور از وطن خود فوت می کرد و باید از مسافتهای دوری به گورستانی در وطن خود انتقال می یافت .
با اینکه مراسم خاکسپاری مرسوم و متداول هفته ها طول می کشید ، ضمن آنکه جسد در طول این مدت باید در معرض دید عموم قرار می گرفت چنین مراسم تشریفاتی به خاک سپاری درباره ی پاپها « بالاترین مقام مذهبی مسیحیان کاتولیک » یا پادشاهان اسپانیا، فرانسه و انگلستان در دورانهایی طولانی ، متداول و مرسوم بود . به هر حال می توان گفت که حداقل از قرن دوازدهم میلادی مومیایی کردن در اروپا متداول شده است .

● مومیایی کردن در نقاط مختلف دنیا

▪ مومیایی کردن در بعضی مناطق جنبه تشریفاتی و در جاهای دیگر ناشی از شناخت و طرز تفکر انسانها درباره مرگ و زندگی پس از مرگ بوده است .
▪ پژوهشهای انجام شده در تاریخ مصر باستان ، اقوام پروی باستان ، سکاها و چینی ها نشان داده که اقوام مذکور اجساد مردگان خود را مومیایی می کردند.

● مومیایی های امروزی

این سمت ابتدا اختصاص به مومیایی های خاص دارد. به طور مثال و نمونه مومیایی Bernadette Soubirous که یک راهبه بود. وی دختر یک آسیابان بود و در ۷ ژانویه ۱۸۴۴ در روستای Lourdes در جنوب فرانسه چشم به جهان گشود. وب در ۱۴ سالگی ادعا کرد در کنار رودخانه Gave در غاری مریم مقدس را دیده است. بلافاصله این خبر در همه جا منتشر شد و مریم بسیاری به آن منطقه امدند. در مجاورت غار چشمه ای وجود داشت که مردم آب انجا را برای تبرک بر میداشتند. بسیاری از بیماران لاعلاج در ان جا شفا یافتند و در انجا عبادتگاهی بنا شد. خود برنادت به دیر رفت و در انجا راهبه شد. برناردت در سال ۱۸۷۹ از دنیا رفت. ضمنا باید بگویم کلیسای کاتولیک رم مشاهدات وی را تائید کرده بود. بعد از مرگ کلیسای منطقه تلاش کرد تا وی را به درجه قدیسی نائل کند. در سال ۱۹۳۳ با تقاضای قدیسی وی موافقت شد و قرار شد نبش قبر صورت بگیرد ( نمیدونم چرا نبش قبر کردن؟ ؟ اما فکر کنم میخواستند از باکره بودن مطمئن شوند اما بعد از این همه سال بافتها از بین میروند ، شاید هم میخواشتند ارامگاه را به محل قدیسان منتقل کنند که البته فرض دوم قویتر است شما اگر اطلاعاتی دارید کامنت بدهید) نبش قبر با حضور نمایندگان کلیسای رم و کشیش محل و نمایندگان از انجمن پزشکی انجام شد، اما آنها با منظره حیرت آوری روبرو شدند. جنازه کاملا سالم بود . انقدر سالم که انگار تازه مرده است. فقط بعد از باز کردن پوست به علت مجاورت با هوا شروع به قهوه ای شدن کرد که بلافاصله جسد به کلیسا منتقل و روی جسد با لایه نازکی موم پوشیده شد. خیلی عجیبه !! هنوز هم توضیحی در این مورد داده نشده. جسد هم در محفظه شیشه ای در کلیسای محل اقامت وی قرار دارد. هنوز هم سالم سالم است.
در مورد مومیایی های چینی هم باید بگویم. اطلاعاتی زیاد از شیوه مومیایی کردن انها در دسترس نیست، فقط میدانیم انها را در ماده ای که حاوی مقادیر زیادی جیوه بوده میخواباندند. اما در مورد سازکار و نحوه مومیایی کردن اطلاعات زیادی نداریم. نکته جالب در مورد مومیایی های چینی تازگی فوق العاده انهاست. به طوری که پوست خاصیت ارتجاعی خود را حفظ کرده است.

در مورد شیوه های مومیایی کردن( یا شدن ) در امروز باید بگوییم

۱) مومیایی به کمک فرمالین، که امروز در تقریبا تمام مراکز تحقیقاتی و دانشکده های پزشکی ( از جمله دانشکده خودمون ) انجام می شود. در این روش جسد مربوطه به مدت ۲ سال یا بیشتر در محلول فرمالین خوابانده میشود تا فیکس شود. البته نمیدانم مومیایی بدین گونه تا کی سالم میماند البته اگر مایعات تجدید شوند ممکن است مدتهای مدیدی دوام بیاورد اما در صورت خروج از مایع ظرف مدت ۳ تا ۶ ماه دچار تغییر رنگ و متلاشی شدن بافتها میشود. البته این روش برای تشریح اعضای بدن استفاده میشود

۲) مومیایی به کمک انجماد که تحقیقاتی هم در این مورد در مراکز تحقیقاتی در حال انجام است

۳) مومیایی به کمک خواباندن شخص در یک محیط بی اثر مثل نیتروژن مایع که البته دوام کمی دارد

● مومیایی های بیابانی و مومیایی های معدنی و مومیایی های باتلاقی

▪ مومیایی های بیابانی

مومیایی های بیابانی به ان دسته از مومیایی ها می گویند که بر اثر گرمای زیاد و خشک بودن شدید محیط بیابان از دستبرد باکتری ها مصون مانند. این مومیایی معمولا کاملا دهیدراته شده اند و پوستشان مانند پوست دباغی شده است. اکثرا صورت ،فرورفته است و یا صورت، تبدیل به اسکلت شده. البته ذکر این نکته ضروری است که هرکس که در بیابان گم شد و مرد، مومیایی نمیشود بلکه در بیابان جانوران گوشتخوار و ازهمه مهمتر کرکسها ان را تا حد زیادی نابود میکنند.

▪ مومیایی های صحرایی

در مورد مومیایی های صحرایی می توان به مومیایی کشف شده در اهرام مصر هم اشاره کرد چون انها هم در بیابان قرار دارند البته در اطراف مقبره و در دره پادشاهان و دیگر جاهای اطراف هرم بقایای مومیایی های مصر باستان پیدا شده است. مورد دیگر از مومیایی ها صحرایی ( زیاد هم صحرایی نیستند) مومیایی های اینکا ها است. که قالبا در گور های دسته جمعی کشف شده اند. ویژگی بارز این سری از مومیایی ها این است که این مومیایی ها به صورت بقچه مانند دفن شده اند یعنی در حال جمع شده ( زانو در بغل و دستها در طرفین بدن یا حلقه در زانو) در پارچه ای پیچیده شده اند و سپس دفن گردید اند.

▪ مومیایی های معدنی

مومیایی های معدنی به مومیایی هایی گفته میشود که در معادن مختلف ( اکثرا نمک یافت شده اند ) کشف شده اند. به علت وجود نمک مومیایی کاملا از دسترس عوامل تخریب شده دور نگه داشته شده و سالم اند. نمونه اش همین مومیایی که در معادن نمک ایران پیدا شد. خیلی جالب بود . فکر کنم موهای زردی داشت . بعدا مثل اینکه بررسی کرده اند چوپانی یا شکارچی بوده است و هنگام ایستادن پای تپه نمکی رانش زمین اتفاق افتاده و وی در زیر نمکها مدفون شده.

▪ مومیایی های باتلاقی

مومیایی های باتلاقی هم نوع خاصی از مومیایی هستند که در باتلاق ها کشف شده اند و چون محیط باتلاق ها بدون اکسیژن است لذا این مومیایی ها هم کم و بیش سالمند.این مومیایی ها زیر رده مومیایی های طبیعی قرار می گیرند. معروف ترین این مومیایی ها مردی است که طناب اعدام بروی گردنش مشهود است این مومیایی در باتلاق های دانمارک کشف شد . زنی معروف به دوشیزه ویندیبی نیز در باطلاق ها آلمان غربی کشف شده بود که در حالی که چشمهایش بسته بود و از کمر نصف شده بود. ابن امر این فرضیه را قوت میبخشد که شاید باتلاق ها محل دفن قربانی خدایان یا زنان هرزه یا مردان جنایتکار بوده است .

▪ مومیایی یخی

مومیایی های یخی بر اثر قرار گرفتن در یخ و منجمد شدن و یا قرار گرفتن در آب و سپس یخ زدن در آب یا قار گرفتن در یخچال های طبیعی ایجاد می شودند . بعبارتی دمای زیر صفر باعث قطع فعالیت باکتری های می شود و جسد را از تجزیه حفظ می کند.

عمده مناطق کشف این مومیایی ها در یخچالهای واقع در رشته کوههای بلند مانند آلپ یا هیمالیا یا آند است. جسد ها به طور جالبی سالم مانده اند . پوست انها به تدریج ضخیم شده و حالت چرمی به خود می گیرند. البته در بین این مومیایی ها ، مومیایی های جانوارن چون مومیایی ماموت ها هم قرار می گیرند.

در مورد مومیایی های یخی باید بگویم گاهی هم لازم نیست انها در یخ مدفون شوند. بلکه قرار داشتن آنها در یک محیط سرد برای انجماد انها کافی است. نمونه ان مومیایی مشهور شاهزاده خانم اینکایی است . که در پرو کشف شد. از قرار معلوم کاهنان وی را به درون غار محل کشف وی برده بودند و به وی یک نوشیدنی سکرآور دادند تا وی به یک خواب ابدی رود.

نمونه مومیایی یخی دیگر مومیایی نوزادی است که در یخ های پیدا شد این جسد انقدر سالم بود که دانشمندان از دست زدن به ان برای تعیین جنسیت خودداری کرده اند ( همراه با لباس کشف شد). بلکه تنها به بررسی سطحی و پرتونگاری کفایت کرده اند.

▪ مومیایی های مصری

مومیایی ها در حقیقت جانور یا انسانی هستند که مرده اند و بعد از گذشت سالها جسد انها از تخریب محافظت شده است. مومیای های می توانند بر اثر عوامل طبیعی چون یخ، گرما و هوای خشک ،محیط اشباع از نمک، باتلاق ها و محیط های بدون اکسیژن یا بر اثر دخالت انسانها چون مومیایی مصری از دسترس باکتری ها دور بمانند و حفظ شوند.
مومیایی های مصری که معروف ترین مومیایی های موجود در جهان هستند بر اثر دخالت انسانها مومیایی شده اند و از ۳۵۰۰ سال پیش تاکنون از تخریب محافظت شده اند.اجساد در مصر قدیم در خانه هایی که به خانه مردگان مشهور بوده مومیایی می شدند. عملیات مومیایی کردن تا ۷۰ روز طول می کشیده است و ۷۰ مرحله داشته است.

در زیر برخی از مراحل به اختصار آورده شده است:

۱) در ابتدا قسمت بالای بینی (منخر) را می شکاندند و مغز را از انجا توسط چنکگ مخصوصی خارج می کردند و درون مغز را شستشو می دادند

۲) سپس احشا درونی را بوسیله شکافی که در پهلوی جسد ایجاد میکردند خارج می کردند

۳) جسد و احشا بعد از این مراحل ضدعفونی می شدند

۴) امعا و احشا شستشو و ضدعفونی و آبگیری می شدند

۵) به مدت ۴۰ روز جسد در اب نمک قرار می گرفت تا به صورت طبیعی آبگیری (دهیدراته) شود

۶) سپس از نمک خارج شده و نمک را می شستند

۷) دستها و پاها را بوسیله خاک رس یا شن قالب گیری و روکش می کردند

۸) جسد توط پارچه های کتانی خیسانده شده در صمغ درخت و خود صمغ درخت و دارچین و مواد معطر و محافظت کننده روکش می شد

۹) در آخر جسد توسط روغن محافظت می شد و درون پارچه کتانی که مساحتش کمتر از ۱۰۰۰ مترمربع نبود روکش می شد

سپس جسد در تابوت سنگی فرعون قرار می گرفت. البته امعاء و احشاء درون خمره هایی از جنس مرمر که سرهایی شبیه به حیوانات داشت قرار میگرفتند و آنها را در زیر تابوت بین پاهای مومیایی قرار می دادند.

البته عملیات بالا تنها در مورد فرعون و اشراف اعمال می شد و در مورد فقرا و عوام اینگونه عمل نمی شد. بلکه مومیایی کردن انها ۲۰ روز یا حتی کمتر وقت می گرفت و بسیاری از مراحل حذف می شد.

ویرایش و تلخیص:آکاایران