امير كبير و لغو امتيازات بيگانگان

[سیده فاطیما]

كارشكني هاي استعمار

در اوائل كار انگلستان حيله اي بكار برد و در صدد برآمد كه به امير بقبولاند كه اساتيد و معلمين دارالفنون را از دانشمندان انگليسي استخدام كند تا ضمن اينكه صورت ظاهري از تشكيلات علمي و فني و فرهنگي براي فريب دادن روشنفكران و طرفداران نهضت فكري و فني حفظ مي شود جاسوسان درس خوانده و كارآزموده اي در شريف ترين و حياتي ترين پستهاي كشور كه مربيان افكار و مغزهاي جوانانند بر كشور ايران تحميل كرده و با وجود آوردن يك فرهنگ استعماري پي و بنيان استعمار را محكم تر و خلل ناپذيرتر نمايند.

سفارت انگلستان ، مستقيم و غيرمستقيم امير را تحت فشار گذاشته بود كه لااقل چند نفر استاد از انگلستان براي دارالفنون بخواهد ، ولي امير با جواب قاطع و دندان شكن: ما از كشورهائيكه چشم طمع به مملكت ما دوخته اند انتظار خدمت نداريم آنها را مايوس كرد.

سرانجام انتظار استعمارگران و آن همه اضطراب و دلهره پايان يافت امير كبير با آن شوق و شور و آن عشق و علاقه و آن سرعت عمل و شتاب كه براي تاسيس دانشگاه مولد علاقه خود داشت و مقدمات آنرا با آن سرعت اعجاب آور فراهم ساخت ، غير از حسرت و تاسف از زحمات خود ثمري نبرد.

درست همان روزهائي كه آماده بود با افتتاح كلاسهاي دارالفنون به افكار طلائي خود جامه عمل بپوشاند و خاري كه براي چشمان حريص استعمارگران ساخته بود ، به چشمشان بخلاند ، خودش در گوشه اي تحت نظر با يك دنيا اسف و اندوه شاهد مسخ شدن و يا نابود شدن نقشه ها و اصلاحات خود به نفع استعمار بود.

خلاصه دارالفنون بدنبال از دست دادن باني دلسوز و فعال خود ، روح و واقعيت خود را نيز از دست داد و با حفظ ظاهري نسبتا آراسته ، براي مدتي طولاني بعنوان جواب طرفداران نهضت فكري و اقتباس فرهنگ و صنعت جديد در خدمت استعمار بود. گرچه صفاي باطن و نيت خير امير كبير بالاخره اين مدرسه را پيشرو قافله ي فرهنگ جديد قرار داد و اميد است كه با الطاف الهي روزي آرزوي امير را جامه عمل بپوشاند.
امير كبير و امتيازات :

بدون ترديد ، غير از عده بسيار معدودي از رجال ايراني ، كسي از خطر امتيازات بيگانگان اطلاعي نداشت جالب اينست كه ميرزا تقي خان در چنين شرايطي بجز در يكي دو مورد كه تيغش نبريد نه تنها در سراسر عمر زمامداري خود امتيازي بخارجي ها نداد ، بلكه يا حسن تدبير و سياست بسياري از امتيازاتي را كه دولت هاي سابق به اجانب داده بودند.
كاپيتولاسيون

اصل كاپيتولاسيون ، بسيار مضر و نكبت بار بود و تازه استعمارگران حريص به آن هم قناعت نمي كردند و الحق پيرايه هائيكه به آن مي بستند و شاخ و برگهائي كه به آن اضافه مي نمودند خيلي زيان بارتر و نكبت افزاتر بود.

از امير كبير كه اصل كاپيتولاسيون و حقارت ها و ذلت هاي ناشي از آن روح آزاده و پرغرور او را سخت مي آزرد و همانند كابوسي وحشتناك او را زير فشار و رنج قرار داده بود ، انتظار نمي رفت كه حتي يك مورد هم آن سوء استفاده ها و شاخ و برگ هاي غلط اندر غلط را تحمل كند.

ميرزا تقي خان ، براي نشان دادن زشتي و تلخي عمل سفارتخانه ها در مورد پناه دادن مطرودان و مبغوضان دولت ، گاهي مقابله به مثل ميكرد و مطرودان آنها را پناه مي داد و از آنها دلجوئي مي نمود.
مصونيت جزائي

كارمندان سفارتخانه هاي روس و انگليس به اتكاء كاپيتولاسيون ، خودسري و غرور را به حدي رسانده بودند كه ابدا از مجازات هاي قانوني وحشتي نداشتند و در حقيقت خويش را در كشور ايران معاف از مجازات و بازخواست مي دانستند.
تجارت قاچاق

به موجب معاهده تركمانچاي ، افراد كادر سفارتخانه و كنسولگري هاي روسيه كالائي را كه براي لوازم زندگي خود مي خواستند وارد نمايند ، از حقوق گمركي معاف بود. اين حق هم مثل ساير حقوق خارجي ها مورد سوء استفاده قرار

مي گرفت، خارجيان طماع و حريص كه اصولا براي تحصيل ثروت و تامين معاش به ايران آمده بودند ، به عنوان خود ، كالاهاي زيادي وارد مي كردند و از اين راه تجارت

مي كردند و طبعا اجناس زيادي بدون پرداخت گمرك وارد ايران مي شد و به درآمد گمركات لطمه وارد مي آمد. هنوز هم در كشور ما اين بدعت شيوع دارد.

اين خيانت و سوء استفاده از نظر نكته سنج امير مخفي نماند و بخشنامه اي صادر كرد كه : اتباع دول خارجه ، يا بايد از تجارت ، بطور كلي صرف نظر كنند و يا اينكه مثل تجار ايراني عوارض و حقوق مالي دولت را بپردازند و به آنها حالي كرد كه اين بازار آنقدرها هم كه آنها خيال مي كنند آشفته نيست!
شيلات بحر خزر :

امتياز شيلات به امضاء آقاسي رسيد ولي محمدشاه آنرا امضاء نكرد و لذا اعتبار قانوني نداشت. دولت روسيه هم شيلات را به حاج ميرزا ابوطالب دريابيگي كه از تبعه ي دولت روس بود اجاره داد (گرچه بنا به نوشته آدميت در امير كبير و ايران ، در سال 1265 شيلات ايران در اجاره شخصي به نام عبدل بوده است.

در دوران صدارت امير كبير ميرزا ابراهيم خان دريابيگي از دولت تقاضا كرد كه شيلات بحر خزر را از قرار سالي نود هزار تومان به او اجاره دهد. امير كبير چون به بي اعتباري اجاره سابق واقف بود ، سوابق امر را نديده گرفت و شيلات را بطور رسمي به متقاضي جديد ، اجاره داد.

کتاب اميركبير يا قهرمان مبارزه با استعمار/اكبر هاشمي رفسنجاني