طب سنتی در ایل بزرگ قشقایی

[سیده فاطیما]

كشور پهناور ایران وارث دو میراث گرانقدر است یكی میراث ارزشمند تنوع زیستی و دیگری گنجینه گرانقدر طب سنتی. تنوع زیستی یا ثروت زیست شناختی به عنوان پشتوانه حیات انسانها، محصول میلیونها سال تكامل است و به عنوان میراث مادی باید حفظ گردد.گنجینه ارزشمند طب سنتی بومی به عنوان میراث فرهنگی و معنوی و دانش نانوشته مردم این سرزمین كه ارتباط تنگاتنگ و جدایی ناپذیر بین انسان و طبیعت است باید در كنار آن حفظ و مورد استفاده علمی قرار گیرد. در واقع این دو میراث (مادی و معنوی) مكمل هم بوده و استفاده از دانش طبِ سنتی بومی می‌تواند كمك قابل توجهی به بهره‌برداری از ذخایر ارزشمند ثروت زیست شناختی نماید و حفظ میراث زیستی می‌تواند به بقاء و بررسی جنبه‌های علمی طب سنتی كمك كند.در این راستاجهت شناسایی، ثبت ومكتوب نمودن دانش نا‌نوشته ‌ارزشمند طب سنتی در میان عشایرایل قشقایی طرح تحقیقاتی-- بررسی طب سنتی ایل قشقایی،، به مدت دو سال درمیان عشایر این ایل اجرا‌ گردید .

مقدمه
استفاده از سَرنخ‌هایی كه دانش طب سنتی مردم بومی در زمینه داروها بدست می‌دهد مسیر گذار از موجودات وحشی به محصولات تجاری را بسیار كوتاه می‌كند . این نكته قابل توجهی است كه حدود 74% از تركیبهای دارویی خالص كه در هر جایی از جهان مصرف می‌شود بر اساس رهنمود‌های طب سنتی بدست آمده است‌. با توجه به این كه زندگی مردم طی نسلها وابسته به این (مجموعه طب سنتی) بوده است، بنابراین بخش عمده‌ای آن مطمئن وقابل اتكاء است، روشهای استخراج، مقدار ونوع مصرف به دفعات بیشمار از طریق آزمون و خطا تعیین شده است، اما متأسفانه درجریان آوارگی قبایل از سرزمین مادری خود و درهم ریختن ساختار ایلی وعشیره‌گری و مهاجرت آنها به شهرها، این دانش ماقَبلِ سواد نیز هم چون بسیاری از گونه‌های گیاهی و جانوری مربوطه‌اش در حال از بین رفتن است، وقتی آنها كار و كسب تازه‌ای یاد می‌گیرند، شیوة زندگی گذشته را از یاد می‌برند، فرهنگ خویش را در این زمینه از دست می‌دهند و بسیاری از اطلاعات این دانش نانوشته كه حاصل تجارب جامعة بشری در طول قرنهای متمادی است برای همیشه به دست فراموشی سپرده می‌شود، آن گونه كه-همپاته با- می‌گوید -در آفریقا وقتی كه پیری می‌میرد گویی كتابخانه‌ای از میان‌رفته است-. به هر حال در این تحقیق مبادرت به جمع‌آوری،ثبت،ضبط و بهره‌گیری از دانش ارزشمند طب سنتی در میان عشایر ایل بزرگ قشقایی گردید. این ایل دارای دومیلیون نفر جمعیت و از نظر ساختار ایلی از 12طایفه كوچك وبزرگ تشكیل شده است‌ و زبان آنها تركی است،عشایر این ایل از ده قرن قبل در جنوب و جنوب غرب ایران در استانهای فارس، كهگیلویه بویراحمد، اصفهان، چهارمهال بختیاری و بوشهر به صورت كوچ نشینی زندگی می‌كنند. شیوه معیشتی، شرایط و محیط زندگی،عدم دسترسی به پزشك و مراكز‌ درمانی درغنای طب سنتی این ایل بزرگ تأثیر به سزایی‌ داشته است.

مواد و روشها
برای انجام تحقیق ابتدا مبادرت به تهیه اطلاعات‌ و منابع نوشتاری لازم درخصوص ایل قشقایی ‌گردید.‌ بعد اقدام به تهیه پرسشنامه استاندارد و تعیین موقعیت ییلاق و قشلاق این ایل بر روی نقشه توپوگرافی250000/1 گردید، شش‌‌منطقه در ییلاق و قشلاق این ایل به صورت تصادفی انتخاب گردید، این مناطق شامل دومنطقه پادنا وشهید در استان اصفهان، فیروزآباد و كوار در استان فارس و‌گچساران ودنا دراستان كهگیلویه وبویراحمد بود.تحقیقات دراین مناطق به دو روش پرسشنامه و گفتگوی دو یا چند طرفه صورت گرفت و اطلاعات فراوانی جمع‌آوری و مورد تجزیه و تحلیل قرارگرفت‌.

نتایج و بحث
نتایج حاصل از این تحقیق بیانگر غنای طب سنتی در میان عشایر قشقایی است.یافته‌های حاصل از این تحقیق نشان داد كه 83% از افراد مورد مطالعه در درمان تعداد زیادی از بیماریهای خود از گیاهان دارویی استفاده می‌كنند ومعتقدند كه داروهای گیاهی نسبت به دارو‌های شیمیایی ارزان تر و از نظر عدم ایجاد عوارض جنبی برتری دارند.بیش از 275 گونه گیاهی در طب سنتی عشایر قشقایی دارای كاربرد دارویی هستند،ازمهمترین و رایج‌ترین این گونه‌ها می‌توان انواع آویشن (Thymus spp.)،بابونه(Anthemis persica)، برنجاسف (Achillea wilhelmsii)،درمنه(Artemisia persica)، حَلبه (Teucrium polium)، گاوزبان (Anchusa italica)‌، زرشك (Berberis integrrima)، سیاه دانه (Nigella sativa)، شیرین‌بیان (Glycyrrhiza glabra)، رازیانه (Foeniculum vulgare)، انغوزه (Ferula assa-foetida) و - را نام برد. همچنین عشایر مورد بحث برای درمان بیماریهایی نظیر سرماخوردگی، دردهای عضلانی، اسهال، چربی خون، سردرد، سنگ‌كلیه و ناراحتیهای مجاری ادراری، نفخ شكم، دل درد، بیماری‌ای پوستی و- معمولاً از گیاهان دارویی استفاده‌ می‌كنند.گیاهانی نظیر بابونه (Anthemis persica)، زعفران (Crocus sativa)، چویل ‌(Ferulago angulata)،شوید (Anethum graveolens)، سیر (Allium sativa)، لیزك (Allium sp.)، آویشن (Thymus daenensis)، پونه‌كوهی (Mentha longifolia) و را به عنوان گیاهان ادویه‌ای و برگ بید‌ (Salix excelsa)، ‌برگ بنه ‌(Pistacia atlantica)، برگ كنار(Ziziphus spina -chirsti)، پوست زرشك (Berberis integrrima) و- را به عنوان گیاهان رنگ‌زا و از گیاهانی نظیر ختمی ‌(Alcea officinalis)، برگ كُنار (Z.spina chirsti)، برگ مورد (Myrtus communis) و- را به عنوان شوینده، گیاهانی نظیر خوشك ‌(Daphne mucronata)، ختمی (A.officinalis)، مرورشك (Salvia sclarea)و‌- را برای دفع حشرات و موجودات موذی بكار می‌برند. از اسفند (Peganum harmala)، حنظل (Citrullus colocyanthis)، تنباكو (Nicotiana tabacum) و آهك برای از بین بردن انگلهای داخلی و خارجی دام و برای دفع كرم و انگل در انسان از دانه حنظل (Citrullus colocyanthis)، لیموترش‌ (Citrus media)،دانه كور (Capparis spinosa) استفاده می‌شود. ریشه كاسنی‌ (Cichorium intybus) و - برای درمان چربی خون، كاكل ذرت(Zea mays)، گل محمدی (Rosa damascena) و چینه‌دان كبك در درمان سنگ كلیه بكار می‌رود، از زعفران، روغن خرس‌، روغن بادام كوهی (Amygdalus scoparia)، آویشن، گاوزبان وبابونه برای درمان ناراحتی‌های قلبی استفاده می‌كنند‌.در این مناطق از اعضاء حیواناتی نظیر تیهو، كبك، خرس، روباه، گرگو - استفاده درمانی بعمل می‌آید‌.از شیرابه انجیر (Ficus carica) و مایع درون شیردان بزغاله برای تبدیل شیر به پنیر استفاده می‌كنند‌.
محقق : عزیزاله جعفری كوخدان