شهر استخر با پیشینه ای کهن

[سیده فاطیما]

استخر از بزرگ‌ترین شهرهای دوران خود بوده و به گفته تاریخ نویسان چهار دروازه داشته که امروزه یکی از آنها در سر پیچ دوراهی مرودشت ارسنجان قرار دارد و دیگری در جنوب مرودشت کنونی قرار داشته‌است.

در هفت کیلومتری ویرانه‌های تخت جمشید، ویرانه‌های شهر استخر معروف به «تخت طاووس» قرار دارد. آثار بجامانده از این شهر شامل دروازه سنگی، ستون‌ها و دیواره‌های سنگی است که به روزگار هخامنشی تعلق دارد. در این شهر، بازمانده سازه‌های اسلامی، ساسانی و اشکانی و ظروف و آثار سده‌های آغازین هجری در آن کشف شده‌است. آب شهر استخر از رود سیوند تامین می‌شده‌است. شهر استخر 5 سال پیش از میلاد و 10 سال پس از آن قدمت دارد و شاهد تاجگذاری‌ها و جشن‌ها و شکوه بسیاری بوده و صدها هزار نفر ساکن داشته‌است.

این شهر تا پایان پادشاهی ساسانیان از آبادترین و با شکوه‌ترین شهرهای ایران باستان بود، اما توسط اسکندر ویران گشت و بعد از آن توسط اعراب تسخیر گردید و به دلیل خیزش‌های پیاپی مردم (از سال 23 تا سال 29 هجری) بارها فتح شد و مردم آن قتل عام شدند و پس از آن تنها ویرانه‌ای از آن برجای ماند.

ساخته و رونق گرفتن شیراز هم باعث کوچ مردم و ویرانی شهر شد.

اولین بار استخر در زمان عمربن خطاب توسط عثمان بن ابی العاص تسخیر شد و اموال و زمین‌های مردم به غنیمت گرفته شد و هم چنین برای آخرین بار در سال 29 هجری عبدالله عامر گماشته عثمان پس از تسخیر شهر گور بسوی استخر شتافت تا خیزش چند باره مردم استخر را سرکوب نماید ولی با مقاومت سخت و گسترده آنان روبرو شد، اما سرانجام مردم را کشتار نمود و شهر را دوباره تسخیر کرد.
پیشینه پژوهش‌های شهر استخر:

اولین توصیف و یا به تعبیر بهتر توصیف عامیانه از استخر به سال 1672 برمی گردد زمانی كه جان استرویس جهانگرد انگلیسی از این محوطه بازدید كرد.

پس از استرویس از دیگر سیاحان و جهانگردانی كه از استخر بازدید و در مورد آن مطالبی را ذكر كرده‌اند می توان به افراد ذیل اشاره كرد.

اولین بار استخر در زمان عمربن خطاب توسط عثمان بن ابی العاص تسخیر شد و اموال و زمین‌های مردم به غنیمت گرفته شد و هم چنین برای آخرین بار در سال 29 هجری عبدالله عامر گماشته عثمان پس از تسخیر شهر گور بسوی استخر شتافت تا خیزش چند باره مردم استخر را سرکوب نماید ولی با مقاومت سخت و گسترده آنان روبرو شد، اما سرانجام مردم را کشتار نمود و شهر را دوباره تسخیر کرد.

سر روبرت كرپورتر ،سی جی ریچ ،تكسیه ، جیمز موریه و جامع تر از همه، سر ویلیام اوزلی كه كلیه مدارك اسلامی مرتبط با استخر را نیز ذكر كرده است.

بازدید جهانگردان فرانسوی فلاندن وكست را میتوان نقطه عطفی در مطالعاتی دانست كه بوسیله سیاحان در باره این محوطه صورت گرفته است. این دو علاوه بر ارایه توصیفات جامع، از برخی قسمتهای محوطه و به خصوص مسجد دوران آغاز اسلامی استخر، طرحهای دقیقی از برخی سازه های محوطه تهیه كرده‌اند. این طرح‌ها امروزه بسیار ارزشمند بوده و مدارك مهمی در مطالعات این محوطه به شمار می روند. با توجه به مقایسه این طرح ها با باقیمانده های امروزی بنا می توان به دقت آنها پی برد. درحقیقت میتوان فلاندن جهانگرد فرانسوی و كست نقاش او را اولین كسانی دانست كه با دیدگاهی علمی ـ هنری به مطالعه برخی قسمتهای محوطه پرداخته اند.

راولینسن. ، كرزن و دیولافوا را نیز میتوان از آخرین جهانگردان مشهور سده 19 میلادی دانست كه ویرانه های شهر استخر را مورد توجه قرار داده اند.
كاوش های باستان‌شناسی شهر استخر

تقریباً تمام كاوشهای باستان‌شناسی شهر استخر تا به امروز مربوط به دهه 1930 م و همزمان با كاوشهای تخت‌جمشید صورت گرفته است.كاوشگران موسسه شرقشناسی دانشگاه شیكاگو ـ هرتسفلد و اشمیت ـ همزمان با كاوش در تخت‌جمشید كاوشهایی را نیز در فاصله 1932تا 1937 در استخر انجام دادند.
شهر استخر با پیشینه ای کهن

كاوشهای هرتسفلد

برای اولین بار در فاصله بین سالهای 4-1932، استخر بوسیله هرتسفلد و در خلال فعالیت های او در تخت‌جمشید كاوش شد. بخشهای كاوش شده بوسیله او شامل قسمت‌های مختلفی از محوطه است.

هرتسفلد علاوه بر كاوش در محوطه برای نخستین بار به تهیه نقشه محوطه پرداخت.

كرفتر و برگنر معماران هیئت كاوش هرتسفلد در تخت‌جمشید كار تهیه این نقشه را به انجام رساندند. نقشه تهیه شده بوسیله این دو از محوطه اگر چه دارای نواقص عمده ای است با این وجود تا به امروز معتبر ترین نقشه تهیه شده از این محوطه است از جمله نواقص عمده این نقشه ، از قلم افتادن برخی قسمتهای عمده محوطه است از جمله بخشی محوطه در حاشیه شرقی آن كه بوسیله كانالی مصنوعی از پیكره اصلی محوطه جدا شده است و یا بخش هایی در دامنه كوه رحمت در حاشیه جنوبی شهر و یا بخشهایی از محوطه كه در طرف دیگر رودخانه پلوار قرار دارد.

كاوشهای اشمیت

با رفتن هرتسفلد و جایگزین شدن اریخ اشمیت به جای او، كاوشهای استخر بوسیله اشمیت در سالهای 7-1935 ادامه یافت. قسمتهای كاوش شده بوسیله اشمیت بیشتر در نقاط مركزی و غربی محوطه قرار دارد. یك رشته گمانه های كوچك و در امتداد هم در جنوب شرقی محوطه و در دو جهت شمالی و جنوبی مسجد، ،بخش معروف به ترانشه مركزی و دو بخش در قسمت غربی و یك گمانه به ترانشه غربی اصلی مشهور است .

اشمیت علاوه بر كاوش در محوطه اقدام به عكسبرداری هوایی از آن نمود. او با توجه به عكس های هوایی محوطه به بررسی ساختار كلی شهر پرداخت.
تجویدی

اكبرتجویدی نیز كه در فاصله سالهای1377-52 بخشهایی از باروی تخت‌جمشید و مجموعه موسوم به برزن جنوبی را كاوش كرد به انجام كاوشهای محدودی در شهر استخر اشاره كرده است از جمله كاوش یكی از خیابانهای شمالی شهر (موقعیت دقیق محل كاوش شده مشخص نیست) و تمیز كردن محل سازه دوران آغاز اسلامی استخر كه پیش از او به وسیله اشمیت كاوش شده بود.

بازدید جهانگردان فرانسوی فلاندن وكست را میتوان نقطه عطفی در مطالعاتی دانست كه بوسیله سیاحان در باره این محوطه صورت گرفته است. این دو علاوه بر ارایه توصیفات جامع، از برخی قسمتهای محوطه و به خصوص مسجد دوران آغاز اسلامی استخر، طرحهای دقیقی از برخی سازه های محوطه تهیه كرده‌اند. این طرح‌ها امروزه بسیار ارزشمند بوده و مدارك مهمی در مطالعات این محوطه به شمار می روند
کهن ترین مسجد ایران

رییس پژوهشکده‌ باستان‌شناسی کشور گفت: با انجام بررسی‌های ژئوفیزیک، به‌دنبال قدیمی‌ترین مسجد ایرانی در شهر استخر هستیم.

به گزارش ایسنا، سیدمحمود میراسکندری افزود: براساس تفاهم‌نامه‌ای که با ایتالیایی‌ها داشتیم، بررسی، نقشه‌برداری و کار ژئوفیزیک در شهر استخر انجام می‌شود و سپس کاوش باستان‌شناسی، پاییز یا زمستان امسال انجام خواهد شد.

او با اشاره به این‌که این بررسی‌ها از 10 اردیبهشت‌ماه آغاز شده است، ادامه داد: در حال حاضر فقط بررسی و نقشه‌برداری انجام می‌شود و تا چند روز آینده، بررسی‌های ژئوفیزیک نیز آغاز خواهد شد.

در واقع، با انجام این کارها به‌دنبال یافتن قدیمی‌ترین مسجد ایرانی هستیم که به احتمال زیاد در این شهر تاریخی وجود دارد.

وی اظهار کرد: شهر استخر که از دوره‌ی ساسانی تا صفوی پابرجا بوده و زندگی در آن ادامه داشته است،‌ عرصه و حریم مشخصی دارد و برنامه‌هایی برای کاوش آن در نظر گرفته شده که به‌صورت مشترک با گروه باستان‌شناسان ایتالیایی انجام می‌شود.

میراسکندری گفت: مدتی پیش قرار بود جاده‌ جدیدی از کنار این شهر تاریخی عبور کند. خوشبختانه به‌موقع خبردار شدیم و با پافشاری‌ها برای انجام نشدن این کار، جاده به‌صورت دوپل از شهر عبور می‌کند.

او که سرپرست ایرانی هیأت بررسی شهر استخر است، گفت: تحلیل بررسی‌های ژئوفیزیک، بخش اصلی کار است که باید انجام شود و با مشخص شدن نتایج کار و انجام کاوش، اگر ارزش‌های تاریخی کافی وجود داشته باشد، شاید برای سایت ـ موزه شدن شهر استخر اقدام کنیم.

فراوری: سمیه رمضان ماهی

بخش هنری تبیان

منبع:

همشهری آنلاین

پایگاه میراث جهانی پارسه

دانشنامه آزاد ویکی پدیا