عوامل موثر در بهداشت و سلامت انسانها

[م.اسدی]

مقدمه
برای تامین و حفظ سلامت جامعه، بهداشت باید هم به صورت فردی و هم به حالت اجتماعی رعایت گردد. به عبارت دیگر بهداشت فردی و اجتماعی مکمل یکدیگرند و رعایت بهداشت فردی به تنهایی کافی نخواهد بود زیرا انسان جدا از مردم و اجتماع زندگی نمی کند و رعایت یا عدم رعایت بهداشت هر فرد، روی سلامت سایرین اثر می گذارد.
واقعاً امروزه کسی در ضرورت مقدم بودن زمینه های پیشگیری نسبت به درمان از طریق اعمال نکات بهداشتی در زندگی شخصی و اجتماعی تردیدی ندارد زیرا وقتی بیماری عارض شد، علاوه بر رنجی که بر انسان تحمیل می شود، رفع آن، مستلزم هزینه های بسیاری نیز است.
وانگهی بسیار اتفاق می افتد که درمان موثر واقع نمی شود و جان انسان به راحتی از بین می رود، یا عوارضی با آثار سوء مستمر به جای می ماند و گاه نیز پس از تحمل رنج بسیار بیمار بهبود می یابد اما ضعف و آثار سوء دوران بیماری دشواریها و نابسامانیهایی بر جای می گذارد.
مسئله به اینجا ختم نمی شود، به خسارت ناشی از بستری شدن بیمار، اعم از هزینه های درمان و از دست رفتن وقت یک نیروی کار در جامعه، باید هزینه مصرف دارو و سایر هزینه های مربوط نیز اضافه کرد، داروهایی که اغلب آثار نامناسبی بر بدن بیمار بر جای می گذارند.
از اینرو در این مقاله ابتدا بهداشت سپس واژه های سلامتی و تندرستی و بیماری تعریف می شود در ادامه در خصوص اهمیت بهداشت در کنترل بیماریها و تامین سلامت افراد بحث می گردد و عوامل موثر در ایجا بیماریها بررسی خواهد شد و در نهایت مطالبی درباب عومل موثر در بهداشت و سلامت انسانها ارائه می گردد.

بهداشت
بهداشت در لغت نامه ی دهخدا علم و هنر پیشگیری از بیماریها، طولانی کردن عمر و بالا بردن سلامتی و صحت تعریف شده است. در جای دیگر بهداشت را علم و فن پیشگیری از بیماریها، افزایش طول عمر و ارتقای سطح سلامتی از طریق کوششهای فردی و ااجتماعی تعریف شده است.
همانگونه که مشاهده می گردد در تعریف واژه ی بهداشت دو واژه ی سلامتی و بیماری بعنوان واژگان کلیدی مطرح هستند که در اینجا تعریفی از این دو واژه ارائه می گردد.

تعریف سلامتی و بیماری

الف. تعریف سلامتی و تندرستی
برای عامه ی مردم، سالم بودن ممکن است فقط به معنای بیمار نبودن باشد.
شاید دو شیوه وجود داشته باشد که از طریق آن عموم مردم در مورد سلامتی فکر می کنند .
اولی در عباراتی همچون " قوی کردن بنیه " و داشتن " مقاومت " در برابر عفونت منعکس می شود. این دلالت بر آن دارد که سلامتی، مفهوم قدرت و تنومندی و داشتن نیروهای ذخیره ای که برای جنگ با بیماری و کنار آمدن با استرس و خستگی فرا خوانده شوند را در بردارد.
دومین مورد از مسایلی نظیر بی رنگ و رو بودن یا پکر بودن یا بر عکس در وضعیت خوب به سر بردن صحبت می کنند. با این شیوه سلامتی ممکن است به طور نزدیکی با خلق ها و احساسات و احساس توازن و تعادل مرتبط باشد.
آنچه بعنوان استانداردهای سالم بودن در نظر گرفته می شود، نیز متغییر است . یک فرد مسن ممکن است بگوید در یک روز که برنشیت مزمن و آرتروزش او را به اندازه ی کافی راحت گذاشته که توانسته است سری به بازار بزند، در وضعیت خوبی سلامتی است. یک سیگاری ممکن است سرفه ی صبحگاهی اش را به عنوان علامت بیماری گزارش نکند زیرا برای او طبیعی است.
بنابراین درک مفهوم سلامتی و تندرستی تا اندازه ای مشکل به نظر می آید. زمانی که شخصی را سالم تلقی می کنیم، از نظر مردم عامی بدین معنی است که او فعالیتهایش را به طور عادی انجام می دهد و به ظاهر هیچگونه علایم بیماری از خود نشان نمی دهد. در حالی که از دیدگاه پزشک، سلامتی عبارتست از مطابقت با معیارهای معین نظیر شاخصهای فیزیکی، هنجارها و میزانهای بیوشمیایی و غیره.

ب. تعریف بیماری
تعریف بیماری به اندازه ی سلامتی مشکل نیست . بیماری دلالت بر شرایطی دارد که جسم انسان را مریض کرده و عملکرد طبیعی بدن را به هم می زند. در بیماری یک حالت یا آمادگی یا اخطار قبلی وجود دارد که ممکن است از طرف فرد به آنها توجه نشود . این حالت ممکن است تا بیماری آشکار و حتی معلولیت ادامه داشته باشد و در مواردی به مرگ منتهی گردد.
اگر بخواهیم تعریف توصیفی ساده ای از آن ارائه نماییم، می توانیم بگوییم بیماری معمولاً حالت ناراحت کننده ای است که با علائمی مثل درد، تب و غیره همراه است . آشکار است که برای تقریباً هر نوع از بیماری ها و ناتوانی ها، افراد طبقات بالاتر اجتماعی – اقتصادی در مقایسه با افراد طبقات پایین تر قرار دارند شانس بیشتری برای اجتناب از بیماری و سالم ماندن دارند. همچنین تفاوتهایی در عوامل خطر برای مردان در مقایسه با زنان وجود دارد.
این امر به این حقیقت اشاره دارد که تعیین کننده های عمده ی سلامتی، با طبقه ی اجتماعی، شغل، شرایط اقتصادی، موقعیت جغرافیایی و جنس در ارتباط است.

طیف تندرستی - بیماری
همیشه به سادگی نمی توان مردم را به دوسته کلی بیمار و تندرست تقسیم کرد.
عده ای از افراد جامعه که به کارهای معمولی روزانه خود مشغول هستند و هیچگونه ناراحتی یا علامت بیماری نشان نمی دهند ممکن است در معاینه دقیق از جمله آزمایش خون و ادرار یا رادیوگرافی، معلوم شود که مبتلا به بیماری هستند.این افراد دچار بیماری غیر آشکار هستند.
گروه مبتلایان به بیماریهای مختلف هم از نظر شدت بیماری وضع یکسان ندارند و در بین آنها موارد ابتلا به اشکال خفیف، متوسط، شدید و کشنده یا غیرقابل درمان بیماریها مشاهده می شود . اگر افراد جامعه را بر اساس حالت تندرستی یا شدت بیماری گروه بندی کنیم، جدولی ایجاد می شود که به آن طیف تندرستی بیماری گفته می شود.

تندرستی- بیماری غیر آشکار- بیماری خفیف- بیماری متوسط- بیماری شدید- بیماری کشنده- مرگ


عوامل موثر در ایجاد بیماریها
معمولا عوامل موثر در ایجاد بیماری ها را به دو گروه میزبان (داخلی) و عوامل محیطی (خارجی) تقسیم بندی و مطالعه می کنند.

الف. عوامل میزبان
میزبان عبارتست از موجود زنده ای که عامل عفونت را در شرایط طبیعی در خود جای می دهدو ممکن است در او، واقع شود. در پزشکی، منظور از میزبان، انسان است . از برخی شرایطی که در میزبان دخالت دارند می توان به سن، جنس، عوامل ژنتیکی، عواما شخصیتی، شغل، وضع اقتصادی – اجتماعی، وضع تاهل اشاره نمود.
ب.عوامل محیطی
عوامل محیطی یا خارجی را می توان به سه دسته ی زیستی، اجتماعی و فیزیکی تقسیم بندی و مطالعه نمود.
محیط زیستی: این قسمت از محیط شامل عوامل بیماریزای عفونی ( نظیر باکتریها، ویروسها، قارچها و انگلها) مخازن عفونت(انسان، حیوان، خاک) ناقلین بیماریها نظیر مگسها و پشه ها، گیاهان و حیوانات می باشد.
عوامل اجتماعی: عوامل اقتصادی و اجتماعی محیط زیست از جمله نوع مسکن، عادت غذایی خاص، تعلیم و تربیت، نوع تفریحات، روابط افراد با یکدیگر و نوع عادات آنها روی تندرستی آنان اثر می گذارد. شرایط اجتماعی و اقتصادی در اقدام به خودکشی و خشونت و میزان تصادفات هم موثر است.
محیط فیزیکی: قسمت مهمی از محیط فیزیکی را شرایط اقلیمی منطقه تشکیل می دهد.این شرایط که با عرض جغرافیایی منطقه و دوری و نزدیکی آن به منابع بزرگ آب، کوهستانها و کویر بستگی دارد، کم و بیش تعیین کننده میزان حرارت، تابش نور آفتاب، رطوبت و بارندگی محسوب گردیده و به طور مستقیم و غیر مستقیم روی بهداشت محیط و سلامت افراد تاثیر قابل ملاحظه ای بر جای می گذارد.

عوامل موثر در بهداشت و سلامت انسانها

یکی از مهمترین مسائلی که فکر بشر را همواره به خود مشغول کرده، حفظ تندرستی و رهایی از درد و رنج بیماری است. برای دست یافتن به این هدف، انسان بسته به امکانات و پیشرفت تمدن طی سالهای مختلف، روشهای خاصی را به کار برده است.
بشر با توسعه ی آگاهی و دانش خود توانسته تا کنون به حل و فصل بخشی از مسائل و مشکلات در زمینه ی سلامتی و بیماری بپردازد.
تا وقتی که مردم از چگونگی وقوع بیماری ها آگاهی نداشتند و راههای تشخیص و درمان آنها را نمی دانستند، امراض گوناگون در میان آنها شیوع داشت . عدم آگاهی از پیشگیری و درمان بیماریها منجر به ناتوانی و مرگ بسیاری از مردم می شد. عمرها اغلب کوتاه و افراد به ظاهر سالم، از توانایی کافی برخوردار نبودند.
ولی با پیشرفت علم، به تدریج از عوامل مولد بیماری و تاثیر آنها بر تندرستی آگاه شدند. بشر آموخت که باید در محیط پاکیزه و سالم زندگی نموده و با رعایت اصول بهداشتی از مسائلی که تندرستی وی را تهدید می نماید دوری جوید.
از آنجا که عوامل مختلفی در بهداشت و سلامت انسانها دخالت می نمایند، اهم این عوامل را به طور کلی در دو گروه میزبان ( شرایط و ویژگیهای خود فرد از جهاتی نظیر سن، جنس، عوامل ژنتیکی، عوامل شخصیتی، شغل، وضع تاهل، وضع اقتصادی- اجتماعی و ... ) و عوامل محیطی ( نظیر عوامل محیط زیستی، اجتماعی، فیزیکی و...) جای دارند، به شرح زیر می توان خلاصه نمود:

الف.وراثت
صفات جسمی و روانی هر انسان تا اندازه ای به وسیله ی طبیعت ژنهای او به هنگام لقاح اسپرماتوزوئید و اوول تعیین می شود. ساختمان ژنتیک ثابت است و پس از باروری نمی توان آن را تغییر داد.
اینک تعدادی از بیماریها با منشا ژنتیک شناخته شده اند مانند ناهنجاریهی کروموزومی، اختلالات متابلیسم، عقب افتادگی ذهنی، بعضی انواع بیماری قند و ... .
بنابراین تامین سلامتی تا حدی به تشکیلات ژنتیک انسان بستگی داشته و برای برخورداری از سلامت و تندرستی، هر شخص باید به صورتی هر چه کاملتر تواناییهای ژنتیک ارثی خود را بروز دهد.

ب.محیط زیست
محیط زیست به دو گروه درونی و بیرونی طبقه بندی می شود. محیط زیست درونی انسان، شامل هر جزء یا همه اجزاء، بافتها، اندامها و دستگاهها و عملکرد هماهنگ دستگاهها است. محیط زیست درونی در حیطه ی علوم پزشکی است.
محیط زیست بیرونی ، شامل تمام آنچه که هر انسانی را فراگرفته است می باشد و می توان آب را به اجزای فیزیکی ، زیست شناختی و روانی اجتماعی تقسیم بندی نمود. این واقعیت ثابت شده که محیط زیست بر رفاه جسمی ، روانی و اجتماعی کسانی که در آن زندگی می کنند ناثیر مستقیم دارد. دامنه ی عوامل زیست محیطی از تامین آب، مسکن، و تنشهای روانی اجتماعی و ساختار خانوادگی تا نظامهای اجتماعی و اقتصادی و تا سازماندهی خدمات بهداشتی و بهزیستی اجتماعی در جامعه کشیده می شود.

ج.سبک زندگی
اصطلاح سبک زندگی، نظریه ی نسبتاً شایعی است که بیشتر اوقات برای اشاره به روش زندگی مردم به کار می رود و بازتاب دامنه ی کامل ارزشهای اجتماعی ، طرز برخورد و فعالیتها است. سبک زندگی ترکیبی از الگوهای رفتاری و عادت فردی در سراسر زندگی است که در طی آن فرایندهای اجتماعی شدن به وجود آمده است. سبک زندگی از طریق روابط متقابل فرد با والدین، دوستان، خواهر و برادر، افراد همسن و از طریق مدارس و رسانه های گروهی آموخته می شود.
سلامتی مستلزم ارتقاء سبک زندگی بهداشتی است . مطالعات انجام شده حاکی از آن است که بین سلامتی و سبک زندگی افراد ارتباط و همبستگی وجود دارد. بسیاری از مشکلات بهداشتی امروز به خصوص کشورهای پیشرفته مانند چاقی، اختلالات قلبی عروقی، سرطان ریه، اعتیاد و... با دگرگونیهای سبک زندگی سنتی ادامه دارد، خطرات مربوط به بیماری و مرگ، عمدتاً در فقدان بهسازی محیط، بدی تغذیه، عدم رعایت اصول بهداشت فردی، عادات غلط بهداشتی و الگوی فرهنگی و سنتی هستند.

چ.وضعیت اقتصادی – اجتماعی
از قدیم وضعیت اقتصادی- اجتماعی بر سلامت انسان موثر شناخته شده است. در اکثریت مردم جهان، وضعیت سلامت در درجه ی اول با درجه ی پیشرفت اقتصادی- اجتماعی یعنی درآمد سرانه، سطح آموزش، تغذیه، مسکن، نظام سیاسی کشور و ... تعیین می شود مهمترین این عوامل تعیین کننده عبارتند از:

• وضعیت اقتصادی
بیش از همه، مقدار درآمد سرانه به عنوان عملکرد وضع کلی اقتصادی پذیرفته شده است. شکی نیست که در بسیاری از کشورهای رو به پیشرفت، توسعه ی اقتصادی عامل عمده ی کاهش ابتلاء و افزایش طول عمر و بهبود کیفیت زندگی بوده است .
وضعیت اقتصادی تعیین کننده ی قدرت خرید، استاندارد زندگی، کیفیت زندگی، بعد خانواده، الگوی رفتاری و رفتار انحرافی در جامعه می باشند.
همچنین وضعیت اقتصادی عامل مهمی در جستجو و رسیدن مردم به خدمات بهداشتی است.

• سطح آموزش
یک عامل تعیین کننده دیگر موثر بر وضعیت سلامتی افراد جامعه، سطح آموزش به ویژه سطح آموزش زنان است. به طوری که بررسی وضعیت بیسوادی در سطح جهان، رابطه ی بسیار با فقر، سوء تغذیه، بیماری و بالا بودن میزان مرگ و میر شیرخواران و کودکان در کشورهایی دارد که درصد بیسوادان در آنها بیشتر است

• سطح اشتغال
بالا بودن سطح اشتغال در کارهای مفید موجب ارتقاء سلامتی است زیرا در افراد بیکار معمولاً میزان بروز بیماری و مرگ و میر بیشتر می باشد. از نظر بسیاری از اشخاص، از دست دادن کار به معنای از دست دادن درآمد و موقعیت است . ضمناً بیکاری می تواند موجب ضایعات روان شناختی و اجتماعی شود.

خ. نظام سیاسی کشور
بهداشت با نظام سیاسی کشور نیز مرتبط است. بیشتر اوقات مانع عمده اجرای تکنولوژیهای بهداشتی، دلایل فنی نیست بلکه سیاسی است .
یعنوان مثال، تصمیمات مربوط به تخصیص منابع، سیاست نیروی انسانی، انتخاب تکنولوژی و میزان استفاده از آنها در خدمات بهداشتی و دسترسی بخشهای مختلف جامعه، نمونه هایی از دخالت نظام سیاسی کشور در ادارات خدمات بهداشتی جامعه بشمار می روند.

د. خدمات بهداشتی
منظور از خدمات بهداشتی بهبود وضعیت سلامت جامعه است. مثلاً ایمن سازی کودکان می تواند بر بروز یا وفور بعضی بیماریها اثر بگذارد و تدارک آب آشامیدنی سالم می تواند ابتلا و مرگ و میر بیماریهای منتقله به وسیله آب را کاهش دهد.
همچنین مراقبت زنان باردار و کودکان هم در مرگ و میر مادران به علل ناشی از بارداری و ابتلاء و مرگ و میر کودکان سهمی دارد. برای آنکه خدمات بهداشتی موثر باشند باید به طور عادلانه توزیع شده و به طور مستمر در اختیار همگان قرار گیرد. همه این معیارها در آنچه تحت عنوان خدمات بهداشتی اولیه نامیده می شود و به نظر می رسد که راهی برای رسیدن به سلامت بیشتر است، گنجانده شده اند.

ز. عوامل دیگر
دیگر عواملی که در سلامت افراد جامعه سهمی دارند، از نظامهایی به جز نظام رسمی مراقبتهای بهداشتی ناشی می شوند. مانند نظامهای وابسته به بهداشت یعنی مواد غذایی و کشاورزی، آموزش، صنعت، بهزیستی اجتماعی، عمران روستایی و همچنین پیروی از سیاستهای اقتصادی و زمینه های اجتماعی نظیر فرصت اشتغال، افزایش دستمزدها، برنامه های بیمه ی پزشکی و یا کمک به خانواده های بی بضاعت، که در افزایش استانداردهای زندگی و ارتقاء سطح بهداشت جامعه موثرند.


منبع : بهداشت عمومی ، نوشته ی پریوش حلم سرشت
نوشته : م . اسدی

[بهمن پور]

چقدر خوب خواهد شد در تقش بندی اجتماعی توجه ویژه ای به کارآمدی آموزش صورت بگیرد البته هر چند آموزش های مجازی و البته توجه به امر رسانه ها مد نظر هست
ولی هنوز شبکه های اجتماعی و نقش آن در آموزش و پیشگیری در بهداشت چندان دارای اهمیت نیست