تئاتر و زندگی اجتماعی

[فلاحتداری]

تئاتر بدون هیئتی که نمایش را به وجود می آورند (نویسنده، کارگردان، گروه بازیگران) و جمعیتی که از این نمایش را تماشا می کنند (تماشاگران) وجود ندارد. پس طبیعت تئاتر چنان است که روابطی نزدیک و ژرف با جامعه ای دارد که در آن پدیدار می گردد.
اساساً تئاتر یعنی برگردان زنده وقایع نقش ابداع شده ای که در زندگی اجتماعی انسان ها روی می دهد. در واقع، اگر می خواهیم تلاشمان مفهومی اجتماعی داشته باشد، می بایست تئاتر را سرانجام به مرحله ای برسانیم که بتواند به کمک وسیله های هنری، از جهان چنان تصویری، و از زندگی اجتماعی انسان ها، چنان الگویی به دست بدهد که مخاطب را در فهم محیط اجتماعی یاری کند و تسلط عقلانی و عاطفی او را بر این محیط ممکن سازد.
مارتین اسلین در پیام خود به مناسبت روز جهانی تئاتر، این بعد از تئاتر را مورد توجه قرار داده می گوید: «در تئاتری که تماشاگرانش، خود را با بازیگران در مکانی واحد رو به رو می بینند، و بازیگران که شخصاً حضور دارند، می توانند در قبال واکنش هایی که برانگیخته اند، واکنش کنند، جامعه ای، جماعتی انسانی به خود معرفتی خارق العاده، می یابد.
نه فقط بدین سبب که بازیگران، آینه داران شیوه زندگی و چون و چرا کردن های آن جامعه اند، بلکه از این رو نیز که تماشاگران یعنی ذاتی جمعی که نماینده جماعت شده، واکنش ها و قبول یا رد و موافقت یا انکار خویش را در قبال تصویری که از وی به وی می نمایانند، ابزار می دارد.
گرچه تئاتر و هنرهای نمایشی آینه برجسته زندگی و وقایع انسانی و اجتماعی است، اما با توجه به تأثیرگذاری عمیق آن بر تماشاگران و مردم، می تواند همراه با کالبد شکافی رفتارها و مناسبات مرسوم در میان مردم و هنجارهای مبتنی بر این رفتارها و روابط، مدل ها و الگوهای اجتماعی لازم و درست را در صحنه نمایش عرضه می نماید.
از این رو، علاوه بر تغییر «آینه زندگی» از تئاتر می توان «الگوی زندگی اجتماعی» را نیز به کاربرد. در بسیاری از آثار نمایشی همانند آثار چخوف این رویکرد آموزشی را می توان مشاهده کرد. هنر بویژه تئاتر نه تنها به نهادهای اجتماعی وابسته است بلکه خود نهادهای اجتماعی خاصی را پدید می آورد. تئاتر یونان تئاتری است در فضای باز، چرا که از آیین قربانی کردن که مراسمی است که در ملأ عام انجام می گیرد، برون آمده است، و تئاتر مدرن تئاتری است بسته، چرا که از دل ماهر و تجلیات عالمانه جرگه های علمی رنسانس زاییده شده است.
در نقاط دیگر جهان، هر روز بیش از پیش مصالح به کار رفته در هنر از اجبارهای محلی رها می شوند، و سیمان مسلح (بتون آرمه) قلمرو خود را در چهار گوشه جهان می گستراند. پس اگر جزمیتی در کار باشد، ماهیتی جامعه شناسی خواهد داشت.
گفتیم که آفرینش هنری و نمایش، بی شک متأثر از جامعه و هنجارهای جمعی است که خود نیز برآن اثر می گذارد هر چند میزان و کیفیت این تأثیر و تأثر دوسویه به سادگی و به شکل دقیق شناخته نشده اند.
زیرا علاوه بر بیان حقایق وواقعیت های زندگی انسانی و اجتماعی، عناصری چون روح آفرینندگی، توان زیباشناختی، بازتاب احساسات، پویندگی ضمیر ذهن و جوشش روان هنرمند یا بازیگر و همانند آن در هر اثر هنری مستتر است.
پژوهشگران یا جامعه شناس از راه تجلی این مضامین عمیق و نمایش آنها بر پردها صحنه، تنها اندکی از آن را می کاود و به شناختی نسبی دست می یابد. بدین ترتیب تعامل جامعه و تئاتر تا حدی روشن می گردد.
برتولت برشت با داشتن دغدغه این تعامل، تئاتر زمانه خود را مورد انتقاد قرار داده و می گوید: «تئاتر موجود، ساختمان جامعه را (برگردان آن را بر روی صحنه) چون نظامی نشان می دهد که از جامعه (از جمع تماشاگران) نفوذ نمی پذیرد. ادیپ، که نسبت به پاره ای از ارکان جامعه زمان خود معصیت کرده است، اعدام می شود، این کار با خدایان است و خدایان انتقاد نمی پذیرند.
شخصیت های تنهای شکسپیر، این شخصیت های بزرگی که به طالعی زاده اند، عصیان های بی ثمر و مرگبارشان را با قدرتی مقاومت ناپذیر صورت می دهند و وقتی که در هم می شکنند، این زندگی است که وقیح به نظر می آید، نه مرگ؛ فاجعه، انتقاد نمی پذیرد. به هر طرف که نگاه می کنی، انسانی قربانی می شود. این نوع تفنن وحشیگری است. بیایید مایی که می دانیم این هنر، هنر بربریت است، هنر دیگری خلق کنیم. چگونه باید این «هنر دیگر» خلق می شد؟ این خلق، نیازمند پویایی بود که به روز شدن و به روز ماندن را در نفس خود داشته باشد. و برشت برای این مهم «جامعه شناسی» را پیشنهاد کرد. وی در سال ۱۹۲۸، در گفتگویی با رادیو کلن آلمان، در پاسخ به سؤال ارنست هارت، مجری ـ کارشناس برنامه، که پرسید: «... چرا جامعه شناسی؟» پاسخ داد: «آقای هارت، وقتی امروزه در تئاتری به تماشا می نشینید و نمایش در ساعت هشت شروع می شود ـ حالا چه «ادیپ» را بازی کنند چه «اتللو» را و چه «هنشل گاری چی» یا «آوای طبل ها در دل شب» را ـ حدود ساعت هشت و نیم نوعی فشار روانی را احساس می کنید، اما حداکثر در ساعت نه است که احساس می کنید باید حتماً و فوراً بیرون بروید. این احساس نه به این علت که نمایش زیبا نیست، بلکه درست به همین علت که زیباست به شما دست می دهد. می بینید زیباست، ولی آن چیزی که باید باشد نیست. با این هم بلند نمی شوید بروید بیرون، نه شما، نه من و نه کسی دیگر، و از حیث نظری هم واقعاً مشکل است به این تئاتر ایرادی گرفت. چون از دست علم زیباشناسی ما یعنی علمی که موضوعش شناخت زیبایی هاست، در این مورد کاری ساخته نیست. به کمک زیباشناسی تنها، نمی توانیم علیه این تئاتر کاری از پیش بریم.
برای اینکه بتوانیم این تئاتر را نابود کنیم، بساطش را برچینیم، کلکش را بکنیم، از دستش خلاص شویم، چاره ای نداریم جز اینکه از علم کمک بگیریم، همان طور که برای از میان برداشتن خرافات دیگر هم از علم کمک نگرفته ایم. در مورد تئاتر باید از جامعه شناسی کمک بگیریم، یعنی از علمی که مناسباتش میان انسان و انسان است، پس یعنی علمی که موضوعش شناخت زشتی هاست. جامعه شناسی باید به شما، و به ما کمک کند حتی الامکان همه آثار نمایشی و همه تئاترهایی را که در حال حاضر داریم، به گور بفرستیم.در نهایت می توان گفت که موضوع جامعه شناسی تئاتر، شناخت و تبیین ارتباط متقابل تئاتر و جامعه است. به بیان دیگر، در جامعه شناسی، تئاتر به عنوان یکی از ارکان برجسته و محوری هنر به مثابه یک نهاد اجتماعی و رویکردها، کارکردها، تحولات، زمینه ها و علل و عوامل مؤثر برآن در زندگی جمعی انسان، محور بحث و گفتگو قرار می گیرد.
منبع: taberoya.blogfa.com