رسالت هنر، حضور در متن زندگی

[فلاحتداری]

هنر چیست؟ این پرسشی است که فلاسفه و هنرمندان در طول تاریخ، همواره کوشیده اند تا پاسخی مناسب به آن بدهند. تعاریف گوناگونی برای هنر ارائه شده است؛ امّا عناصری چون فعّالیت مبتکرانه فردی که هنرمند خوانده می شود» یا قوّه خلّاق بشری» در این تعاریف مشترک اند. هنر، در منظر کلّی، به معنای کاربرد کیفیات ذهنی و یا مهارت های دستی در آفرینش یک اثر هنری است. یعنی فعّالیتی که لزوماً منجر به تولید اثر می شود. امّا با نگاهی جزئی نگر، می توان موارد اشتراک زیادی به لحاظ ماهیتی در آثار هنری یافت. نقش کار و عمل انسان در فرایند تولید یک اثر هنری، کاربرد کیفیات ذهنی یا مهارت های دستی یک هنرمند، خلق و اجرای آثاری عینی و غالباً مادّی، فعالیتی آفرینشگر که از طریق ظهور کیفیات زیبایی شناسانه در آثار خلق شده پدیدار می شود و... همگی از شباهت های آثار هنری به یکدیگر هستند. اکنون به پرسشی دیگر می رسیم. ایا هنر همچون دیگر حوزه های فرهنگ و اندیشه بشری، حیطه ای مستقل است؟ یا آن چنان در ذات زندگی است که بروز تغییرات اساسی در زندگی اجتماعی را می توان از آن انتظار داشت؟
رابطه دوسویه هنر و فنّاوری
هنر، در اوائل پیدایش خود، کارکردی مشخّص تر و مستقیم تر از دوره های بعدی در زندگی بشری داشته است. امروز هنر، محرّک نوآوری در صنعت به شمار می اید. از سوی دیگر، فنّاوری نیز به هنر کمک کرد تا از خرافه و اوهام و گاه کجروی هایی به نام مذهب، رها شود و به بلوغ زیبایی شناسانه و پختگی در اشکال هنری برسد. هنر اروپا، تا اوایل قرن پانزدهم، خصلتی صنعتی داشت و در آن، میانِ مفهوم هنر» و فن» تفاوتی نبود.
تولید آثار هنری، بر اساس نیازهای بشر صورت می گرفت و فرآورده های هنری آن دروان ـ که هنرمندانش را بیشتر صنعتگران تشکیل می دادندـ ، با زندگی عملی، پیوندی مستقیم داشتند. شروع عصر رُنسانس و تداوم آن، تغییرات عمده ای را در زندگی اجتماعی، اقتصادی و علمی مردم اروپا به وجود آورد و سبب شد تا درک تازه ای از هنر پدید اید. از ویژگی های آغاز عصر رنسانس، گرایش سریع مردم به هنرهایی چون: نقّاشی، مجسّمه سازی و معماری بود. در قرن شانزدهم، برای نخستین بار و به شیوه ای آشکار، داد و ستد آثار هنری شکل گرفت و تجارت هنر رواج یافت.
همه فعالیت های هنری، به نحوی متوجّه تغییر و بازپرداخت چیزها در راستای نیازهای مادی و معنوی انسان هستند. آثار هنری، تنها جنبه مصرفی ندارند؛ بلکه برای شناخت جهان هستی و حسّ زیبایی شناسی و در نتیجه، تمامیت بخشیدن به زندگی انسان لازم اند. انسان همواره، به دنبال تحقّق عملی و هنری کردن واقعیت عینی خارج از ذهن خود بوده است. تا اواخر قرن نوزدهم که زندگی شهری، بیشتر، وابسته به طبیعت (روستا) بود، هنر، اهمیت حیاتی طبیعت در حفظ و تداوم زندگی روی کره زمین را یادآور می شد. حتّی در قرن بیستم ـ که به هر حال، به عصر فنّاوری مشهور است و به بهانه فنّاوری و توسعه، بهره برداری های مخرّبی از طبیعت صورت می گرفت ـ ، چنین رویکردی در هنر به چشم می خورَد.
طبیعت، همواره یکی از زمینه های عمده ارتباط خلّاق هنر با زندگی بشری بوده است. توجّه هنرمندان به نقش پدیده های طبیعی (به منزله رابط میان انسان و طبیعت)، به ساده ترین شکل آن، یعنی نقّاشی های مناظر طبیعی، درخت و آب و حیوانات بوده است. ترمیم رویکرد انسان به طبیعت ـ که در اثر صنعتی شدن، آسیب دیده بودـ ، بیشتر در ادبیات و نقّاشی بازتاب یافت. با پیشرفت فنّاوری و ماشینی شدن زندگی شهری، هنر نیز توجّه خود را به محیط زیست، افزایش داد. هنر، حتّی با استفاده و ترکیب با فنّاوری، به ارتباط میان زندگی شهری و طبیعت، یاری رسانده است. فنّاوری نوین، خواه ناخواه، بر دنیای حسّاس و عاطفی هنرمند تأثیر می گذارد.
هنر اسلامی
در نگاه اسلام، زیبایی در ذات خود، تجلّی حقیقت کلّی و جهانی است و هر پدیده هنری، به میزانی که صفتی الهی را به نمایش گذارد، از کمال و زیبایی بهره می برد. هنر اسلامی، در اصل، از توحید (یعنی تسلیم در برابر یگانگی خداوند و شهود آن) حاصل می شود. هنر اسلامی، فضایی تُهی از شرّ می آفریند و همه اضطراب ها و وسوسه های دنیوی را از میان بر می دارد و به جای آن، نظم و نظامی می آفریند که مبین توازن، صفا و آرامش است. حدیث شریف: خداوند، زیباست و زیبایی را دوست دارد»،1 نشانگر اهمیت زیبایی در هنر و زندگی فردی و اجتماعی مسلمانان است.
در فرهنگ و تمدّن اسلامی، هنر، با محیط زندگی، ارتباطی تنگاتنگ دارد و هنرمندان همواره کوشیده اند تا آثار هنری خویش را از نظر شکل تزئینات، رنگ و... بیشترین سازگاری را با محیط به وجود آورند و فضایی آرامش بخش و مطابق نیازهای روحی و جسمی انسان فراهم نمایند. علاوه بر آن، هنرمندان مسلمان، بسیاری از مفاهیم دینی و فرهنگی را در محیط زندگی (بویژه در اماکن مذهبی) با زبانی نمادین و در قالب رنگ ها و نقش ها بیان کرده اند. معماری ایران پس از اسلام، به خوبی تمامی نیازهای فردی و اجتماعی آحاد جامعه را در نظر گرفته است. این امر را در متناسب بودن فضاهای خصوصی (اندرونی)، دسترسی ها (هشتی، کوچه و ...) و اماکن عمومی (مساجد و بازارها و...) با نیازهای اوّلیه مردم می توان دریافت.
هنر، صنعت و فنّاوری
تاریخ دو مقوله هنر و صنعت، همپای تاریخ بشری است. هر دو مقوله، از فرآورده های ضروری زندگی انسانی محسوب می شوند. هر رسانه هنری، به نوعی با صنعت هنری نیز همراه است. برای اجرای هنر، به ابزار هنری نیازمندیم. شعر و داستان، موسیقی، تئاتر، سینما، نقّاشی، مجسّمه سازی، گرافیک، عکاسی و یا معماری، برای اجرا، به وسایلی نیازمندند که بخشی از فنّاوری هنر به شمار می اید. این هنر، بی شک، تجربه ای است برای یافتن روابط بیرونی و محیطی که انسان در آن زندگی می کند، مانند: هنر مفهومی (هنرهای جدیدی چون: چیدمان، محیط آرایی، هنر اجرا، ویدیوآرت و فتوآرت) که تحت تأثیر این بخش از علم و فنّاوری قرار دارد و در این زمینه، آثاری در چند دهه گذشته، خلق شده است.
هنر و صنعت، شباهت های زیادی به یکدیگر دارند. هر دو، تلاش می کنند که طبیعت را تغییر شکل دهند. البته این دو پدیده بشری، اهداف متفاوتی را دنبال می کنند. از مهم ترین تأثیرات صنعت بر هنر، جنبه های کاربردی آن است. محصولات صنعت و فنّاوری، نقش تعیین کننده ای بر پیشرفت فرهنگ بصری و زیبایی شناسی انسان ها در زندگی روزمرّه دارد.
طرّاحی تلویزیون، رنگ آمیزی خودرو، تناسب های رعایت شده در یخچال و ماشین لباسشویی و خیلی چیزهای ظاهراً ساده و پیش پا افتاده دیگر، همه و همه، موجب می شوند که مصرف کنندگان از حسّ زیبایی شناسی» خود در انتخاب این محصولات، بهره گیرند؛ همان چیزی که در فرهنگ عامیانه، از آن به سلیقه» تعبیر می شود. تعامل هنر و صنعت در این حوزه، نمود پیدا می کند و به طور کلّی، هنر از فرهنگ عامه مردم به عنوان منبع الهام، یاری می جوید. آثار خلق شده در این رابطه، نسبت هنر و تأثیرپذیری آن به زندگی را نشان می دهد که این نیز، بعدها به صورت جنبه های کاربردی، الگویی برای فرآورده های صنعتی می شود.
هدف اصلی صنعت، کشف و تغییر شکل ماده است که هنر نیز بیش و کم، چنین آرمانی را در سر می پرورانَد. هر دو پدیده، بخشی از طبیعت هستند و در این رویکرد، بخش مادّه»، به علم» و بخش روح»، به هنر» می انجامد. هنر، علم و فنّاوری، هر سه، نیازمند فکر کردن انسان اند و در تمام ابعاد، جنبه انسانی پیدا می کنند و به لحاظ ماهوی، فعالیتی انسانی به حساب می ایند. در نهایت، این انسان است که هر سه مقوله را بر حسب نیازهای خود و زمان تعریف می کند.
معماری، هنر سازماندهی مواد و مصالح برای اشغال فضا، همراه با زیبایی بصری و محاسبه دقیق است. در این فعالیت انسانی، هم هنر و هم فنّاوری، دخالت مستقیم دارند. مجسّمه سازی نیز اساساً همپای رشد صنعتی، پیش رفته است و امروز، به قطعاتی از ماشین آلات صنعتی که به سلیقه هنرمند، روی هم چیده شده باشند، می توان لقب مجسّمه» داد.
تفاوت هنر در دو عصر سنّت و تجدّد
هنرها در شیوه سنّتی خود، ماهیتی کاربردی دارند. به عبارت دیگر، در این حیطه، هر گونه خلّاقیت هنری، نخست برای برآوردن نیازی از نیازهای زندگی روزمرّه به کار می اید و در گذر زمان است که به زیبایی شناسی هنری آراسته می شود. در سرزمین خودمان، سفالینه های به جا مانده از دوره های گوناگون تاریخی، انواع فرش و قالی، معماری های گوناگون از خانه و مسجد و پُل و...، موسیقی محلّی و ترانه های مناطق مختلف، از جمله نمونه های این تعریف بوده اند. آثاری هنری که هیچ یک، از جریان پویای زندگی روزمرّه و نیازهای عمومی، جدا نیستند.
هنر مدرن، خلّاقیتی است آگاهانه، واقع گرا و جزئی نگر که برای راهنمایی، فریب، اثبات ایده ای به مردم و جذب آنان، به کار می رود. هدف هنر مدرن، یا اعتراض و انتقاد است، یا جنگ عقاید و یا خواهان ترقّی اجتماع. به همین دلیل، خواه ناخواه و به مرور زمان، از عامه مردم فاصله می گیرد و پسند خواص» می شود؛ امّا هنر سنّتی، پیوندی همه جانبه با زندگی ملموس و روزمره دارد. به همین دلیل، است که بیش از تکنیک، به ایمان می اندیشد و به جای ساختن جهان»، به تقلیدی از جهان» بسنده می کند. تفاوت های میان سینما و تئاتر را همین جا می توان درک کرد.
بنا بر این، هنر سنّتی، کمتر نگران کشف و ابداع و راه های نو است. بیشتر، مهارت هنرمند در اجرای یک هنر است که اهمیت می یابد. کار هنرمند سنّتی، دقّت در ریزه کاری هاست، نه تغییر اصول کلّی. بر خلاف هنر مدرن که وظیفه خود را تأکید بر تفاوت های اجتماعی و تشریح ناهماهنگی های دنیا می داند، هنر سنّتی، به تقویت روح جمعی و وحدت اجتماعی می پردازد. به هنر باستانی تئاتر توجّه کنید که چگونه مشارکت جمعی در فعالیتی اجتماعی و فرهنگی را به وجود می آورد.
اوقات فراغت
تقسیم بندی های مدرن، اوقات روزانه انسان را به: کار، استراحت و اوقات فراغت تقسیم می کنند. بشر اوّلیه هم گاهی اوقات فراغتش را صرف کشیدن تصویر حیوانات، روی دیوار غارها می کرده است. امروز، شیوه زندگی، تفاوت هایی بنیادین (حتّی با ده سال پیش) دارد و راه های پرشماری برای گذران اوقات فراغت پدید آمده اند. اغلب این راه ها، به فعالیتی هنری منجر می شوند. هنر، پُرکننده خلأ های مادّی، معنوی و روحی انسان و برقرارکننده تعادل میان بشر و محیط اطراف اوست. عطش پُر کردن زندگی های درون تُهی، از طریق همذات پنداری با قهرمانان نمایش و فیلم، بسیاری را به سالن های تئاتر و سینما می کشانَد.
انسان امروز، می تواند با استفاده از هنر، از کسالت زمان بیکاری و بی هدفی و خلأ زندگی بپرهیزد. انسان، هم می تواند خودش به آفرینش آثار هنری دست بزند و هم می تواند با دیدن و شنیدن آثار دیگران، اوقات فراغتش را پُر نماید. بازدید از نمایشگاه های هنر تجسّمی، خواندن کتاب، روزنامه و مجلّه، تماشای تئاتر و فیلم و سریال تلویزیونی، بازدید از اماکن باستانی و موزه ها، همگی فعالیت هایی مرتبط با هنر در زندگی روزمرّه و اوقات فراغت هستند. هنگام پرداختن به کار خلّاقه هنری یا فعّالیتی مرتبط با آن، مسائل و مشکلات روزانه، از یاد انسان می رود. شاید بعد از آن بتوان با فکری آزاد و راحت، کارهای مهم را انجام داد و تصمیم های مناسب را گرفت. چه بسا از تماشای یک اثر هنری و تحت تأثیر قرار گرفتن آن، مشکلی از زندگی شخصی برطرف شود. هر چند به شخصه، معتقدم که وظیفه هنر، گشودن گره مشکلات مردم یا نشان دادن راه درست زندگی به انسان ها نیست؛ امّا اگر از بابتِ آن، چنین سودی به جامعه (یا تنها یک نفر) برسد، چه باک؟ می توان با الهام پذیری از یک اثر هنری، به خلق و کشف اثری جدید رسید، یا احساسی یافت که در زندگی، تأثیر مثبتی به همراه داشته باشد. در نهایت، بحث و تبادل نظر درباره یک کار هنری، از بحث و غیبت درباره گفتار و کردار دیگران که بهتر است!
hawzah.net