جهاد اقـتـصادی در نگاه امام رضا (ع)

[صدای رسا]

سخنان اهل بیت (ع) در بردارنده خیر دنیا و آخرت است آن بزرگواران با رهنمودهای گران بهایشان، هم شیوه های خوشبختی در دنیا را فرا راه پیروانشان قرار داده اند و هم شیوه های خوشبختی در آخرت را. آموزه های به جا مانده از هشتمین امام ما نیز، هم در بردارنده رهنمودهای سامان بخشی به دنیای انسان هاست و هم به خوشبختی آخرت توجه دارد. بر این اساس و به منظور آبادانی دنیای آدمیان، به اندیشه های اقتصادی امام رضا(ع) اشاره می شود. بررسی اندیشه های اقتصادی امام هشتم(ع)، آنگاه اهمیت بیشتری می یابد كه بدانیم، یكی ازاهداف مقام معظم رهبری در نام گذاری سال 1389 به سال «همت مضاعف و كار مضاعف»، شكوفایی اقتصادی ایران است. در این نوشتار به برخی ازاین اندیشه های ناب اشاره می كنیم.

1- كار و تلاش


كار وكوشش، قانون عام آفرینش برای شكوفایی اقتصادی و دست یابی به اهداف و آرزوهای بلند است. خداوند در این باره هیچ بخلی نورزیده است. هركه این قانون را به درستی به كار گیرد، دنیای او رونق می گیرد و شكوفا می شود؛ اگرچه بر آیینی جز آیین اسلام باشد. در مقابل، هركه از این قانون مهم، غفلت كند و آن را نادیده انگارد و وانهد، دچار تنگنا، عقب ماندگی و تهی دستی خواهد شد؛ اگرچه مسلمانی شیعی و دارای مكتب «اثنی عشری» باشد و گرچه شب و روز خویش را به دعا و توكل و عبادت سپری كند.


امام رضا(ع) به خوبی از این قانون آگاه بود، چنان كه سامان بخشیدن به دنیای انسان ها را در گرو پای بندی به این قانون می دانست. در نتیجه، آنها را به كار و كوشش فرا می خواند. احمد بن ابی نصر بَزّنطی می گوید: «به امام رضا(ع) گفتم: كوفه به من نمی سازد و زندگی در آن همراه با مضیقه است. زندگی ما در بغداد بود و درآنجا در روزی برمردم گشاده است.حضرت فرمود: «اگر می خواهی بیرون بروی برو؛ چرا كه امسال، سال آشفته ای است و مردمان را چاره ای جز طلب روزی و كوشش برای به دست آوردن معیشت خوب نیست. پس طلب و كوشش را برای به دست آوردن امكانات زندگی از دست مده».(1)


از دیدگاه امام رضا(ع)، ارزش معنوی كار چنان است كه مقام كارگر را فراتر از مقام مجاهدین فی سیبل الله (جهادگران در راه خدا) می داند و می فرماید: «ان الذی یطلب من فضل یكف به عیاله اعظم اجراً من المجاهد فی سبیل الله؛ آن كه با كار و كوشش، در جست و جوی مواهب زندگی برای تأمین خانواده خویش است، پاداشی بزرگ تر از مجاهدان راه خدا دارد».(2)


«تنها تن آدمی نیست كه به كار نیاز دارد، بلكه رشد روح او وقوای معنوی و فكر و فرهنگ و تربیت او نیز بستگی به كار دارد و بی كاری، بر معنویت آدمی نیز آثاری زیان بار می گذارد. اگر آدمی، هر چه را كه نیاز دارد،دراختیار داشت و طبیعت، آماده و ساخته پرداخته به او می داد و در نتیجه، اوقات خود را پیوسته به بی كاری و فراغت می گذراند، به فساد و تباهی كشیده می شد و ناگزیر نیرو و انرژی خود را در راه هایی صرف می كرد كه به نابودی خود هم نوعانش می انجامید».(3)

2- پرهیز از اسراف


اسراف، سرگرانی با خداوند و نعمت های اوست. آن كه در به دست آوردن حتی لقمه ای نان، «ابر و باد و مه خورشید و فلك» و ده ها عامل پیدا و پنهان دیگر را مؤثر می داند، هرگز اسراف نمی كند. در حقیقت، اسراف، پشت پا زدن بی توجهی و بی حرمتی به همه عوامل یاد شده است.



هرگز شكوفایی و رونق اقتصادی، با اسراف و هدر دادن بیهوده اموال امكان پذیر نیست، و هرگز شخص و ملت اسرافكار، به رشد اقتصادی نخواهد رسید. از این رو، اسراف، آفت كار نیز به شمار می آید، زیرا آن كه هم كار می كند و هم اسراف، مانند آن است كه در صندوقی كه ته ندارد، پول می ریزد و بدیهی است ثروتی برای اندوخته نخواهد شد و پیشرفتی نخواهد كرد. اسراف، عامل اصلی فقر و تهی دستی نیز به شمار می رود. از دیدگاه عرفانی، نعمت های پروردگار ادراك و شعور دارند و آنگاه كه بی توجهی فرد را به خود حس كنند، رخت بر می بندند و فرد را از نعمت ها محروم می كنند. در مقابل، اگر از انسان توجه، احترام و ارزش ببینند، نه تنها مهمان سفره زندگی او خواهند شد، بلكه نعمت های دیگر را نیز به سوی خویش فرامی خوانند. در نتیجه، نعمتی برنعمت شخص افزوده می شود.



با توجه به آنچه گفته شد، امام رضا(ع) تباه سازی اموال را پدیده ای ناپسند می داند، دوستنان و پیروان خویش را از این پدیده نامبارك باز می دارد و می فرماید: «ان الله یبغض... اضاغة المال؛ خداوند، تباه سازی اموال را دشمن می دارد.» (4) «گفتنی است تباه كردن اموال و تضییع آنها كه در این روایت آمده، مفهوم گسترده ای دارد و هر نوع تباهی و نابودی و فساد در اموال را شامل می گردد. تباهی و تضییع، ممكن است براثر علت هایی چند پدید آید كه از جمله آنها عبارتند از: اسراف كاری و مصرف بیش از اندازه، بی اطلاعی و نبود تخصص و مهارت در مدیریت های مالی، كوتاهی و سهل انگاری در به كارگیری اموال و مانند آنها كه موجب می شوند تا سرمایه زندگی تباه شود و موجب فقر و تهی دستی گردد و حتی سیر و حركت معنوی انسان نیز دست خوش تزلزل شود. با توجه به كلیت سخن امام رضا(ع) اگر در امور اقتصادی و مسائل مالی، برنامه ریزی درست و حساب شده ای انجام نگیرد، تضییع مال خواهد بود و اگر در داد و ستدها نیز دقت لازم به كار نرود و غبن صورت گیرد، اموال، تباه خواهد شد.»(5) از این رو، امام رضا(ع) هدر دادن و تباه ساختن اموال را، مصداقی از فساد دانسته و فرموده است: « من الفساد قطع الدرهم و الدینار و طرح النوی؛ تكه تكه كردن درهم و دینار (یا هر پولی دیگر) و دورافكندن هسته خرما(كه ممكن است بذر نخلی در آینده شود)، از جمله كارهای فاسد ونادرست است».(6)


3- میانه روی در مصرف



از فضیلت های مهم اخلاقی، میانه روی در همه كارها به ویژه میانه روی در مصرف است. خداوند در قرآن كریم می فرماید: «واقصد فی مشیك؛ در رفتارت میانه رو باش!» (اسراء : 29) همچنین در آیه ای دیگر می فرماید: «والذین إذا انفقوا لم یسرفوا ولم یقتروا وكان بین ذلك قوامًا و آنان كه چون انفاق می كنند، اسراف نمی ورزند و خست نمی كنند، بلكه میان این دو، راه اعتدال و میانه را برمی گزینند». (فرقان:67)



در اهمیت میانه روی و ناروا بودن افراط و تفریط همین بس كه افراط و تفریط، از نشانه های نادانی شمرده شده و حضرت علی(ع) فرموده است: «لاتری الجاهل اماّ مفرطاً او مفرطاً؛ نادان را نبینی جز آنكه یا افراط می كند یا تفریط.»(7) شیخ محمود شبستری در این باره زیبا سروده است:


همه اخلاق نیكودر میانه است

كه ازافراط و تفریطش كرانه است

میانه چون صراط مستقیم است زهر دو جانبش جحیم است


از دیدگاه امام هشتم(ع) هم كسی كه در مصرف، به خود و خانواده خود سخت می گیرد و در مصرف، خست می ورزد، از جاده مستقیم بیرون است و هم آن که اسراف كرده و زیاده روی می كند. امام رضا(ع)، هر دو شیوه را ناپسند می شمارد. یكی از یاران امام هشتم(ع) می گوید: از امام رضا(ع) درباره چگونگی تأمین مخارج خانواده جویا شدم. فرمود: «مخارج خانواده، حد وسط است میان دو روش ناپسند.» گفتم: «فدایت شوم، به خدا سوگند! نمی دانم این دو روش چیست؟ فرمود: «دو روش ناپسند، اسراف و خست است. آیا نمی دانی كه خداوند بزرگ، اسراف(زیاده روی) و اقتار (خست گیری) را ناخوشایند می دارد و در قرآن می فرماید:«آنان كه هرگاه چیزی ببخشند، نه زیاده روی می كنند و نه خست می ورزند و میانگین این دو را در حد قوام برمی گزینند».(8)


«از دیدگاه امام رضا(ع)، تصرفات شخص در اموال خویش، محدود است؛ یعنی این گونه نیست كه حال كه اموال انسان ملك اوست و به وی تعلق دارد، بتواند در آنها هرگونه كه خواست، تصرف كند، بلكه تصرف اوباید در حد میانه و متعادل و به دور از اسراف و خست باشد. او هم اجازه ندارد كه خست ورزد و در مصرف بر خود سخت گیرد و هم مجاز نیست كه اموال خویش را ریخت و پاش نماید. امام رضا(ع) در پایان سخن خویش به كلام خداوند استدلال فرمود كه در آن واژه «قوام» آمده است.



مقصود از قوام؛ یعنی آن استواری و اقتصادی كه موجب سامان یافتن زندگی همه افراد می شود كه در آن، نه كسی محروم ماند و نه كسی بی حساب برخوردار گردد. روشن است كه هر چیز آنگاه می تواند عامل «قوام» باشد و زمینه استواری چیز دیگری را فراهم آورد كه در موضع مناسب خود قرار گیرد و موضع مناسب، همان حد میانه و دور بودن از اسراف و خست است. اسراف و اقتار (خست) كه دو سوی حد میانه است، ضد قوامیت مال است؛ یعنی مایه قوام و سامان یابی فرد و جامعه نیست، بلكه همین مال كه عامل بقا و قوام است، در حال افراط و تفریط، عامل تباهی و هلاكت فرد و جامعه خواهد بود. بقاء و دوام و قوامیت، در حد میانه و اعتدال است».(9)



پی نوشت ها :

1- محمدرضا محمود و محمد حكیمی، الحیاة، ج 6، ص 468.

2- حسن بن علی بن شعبه حرانی، تحف العقول، ص 808.

3- محمد حكیمی، معیارهای اقتصادی تعالیم رضوی، صص 224 و 225.

4- تحف العقول، ص 804.

5- معیارهای اقتصادی در تعالیم رضوی(ع)، صص 143 و 144.

6- شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج 3، ص 167.

7- نهج البلاغه، حكمت 70

8- شیخ عباس قمی، سفینة البحار، ج 2، ص 622.

9- معیارهای اقتصادی در تعالیم رضوی(ع)، صص 83. 88 و91.


برگرفته شده از سایت سازمان بسیج دانش آموزی و فرهنگیان استان مرکزی