نوروز ايراني اسلامي

[بهمن پور]

یا مُقَلِّبَ الْقُلُوبِ وَ الاَبْصار

یا مُدِّبر اللیل و النهار

یا مُحِّول الحول و الاَحوال

حَوِّلْ حالَنا اِلی اَحْسَن الحال

پس از خواندن دعای سال تحویل، بزرگ خانواده قرآن را می گشاید و هفت سوره یا هفت آیه از قرآن را که با کلمه «سلام» آغاز می شود، تلاوت می کند.1 با خواندن این آیات، آفت ها و بلایای زمینی ـ آسمانی و ابلیس و شیطان از محیط خانه و خانواده دور می شود و سلامت و آرامش در سال نو به خانه می آید. آنگاه، بزرگ خانواده به رسم تبرک، به هر یک از اعضای خانواده از میان قرآن عیدی می دهد و پس از آن، همه دهان خود را با شیرینی سفره نوروزی شیرین می کنند.

«سلام قولا من رب الرحیم»، «سلام علی ابراهیم»، «سلام علی نوح فی العالمین»، «سلام علی موسی و هارون»، «سلام علی آل یاسین»، «سلام علیکم طبتم فادخلوها خالدین»، «سلام هی حتی مطلع الفجر».

مقدمه

نوروز، تنها جشنی است که از دوران باستان، با شکوهی بسیار و همراه با انبوهی از افسانه ها و آیین ها تا به امروز ادامه یافته است. جایگاه والای نوروز نزد ایرانیان را در نقش های تخت جمشید تا آثار ادبی و هنری گوناگون فارسی، در همه جا می توان دید. نوروز با تحویل سال و چرخیدن یک دور کامل زمین به گرد خورشید شروع می شود و از جمله اعیادی است که تاریخ پیدایش آن به پیش از اسلام باز می گردد. ایرانیان نوروز را گرامی می دارند و نزد آنان آیینی است کهن. اگرچه نوروز طی هزاران سال دگرگون شده، ولی هرگز از میان نرفته است و اقوام و مذاهب گوناگون بر آن مهر تأیید زده اند. بر این اساس، امروزه نوروز از نمادهای وحدت بخشی ملت ایران با تمام تکثرهای قومی، مذهبی، فرهنگی و زبانی است.

میان اعیاد دینی و مذهبی و اعیاد ملی و سنتی تفاوت هایی وجود دارد. اعیاد دینی از تحولی درونی و انقلابی معنوی خبر می دهند، درحالی که در اعیاد ملی تحول بیرونی و تغییر طبیعی رخ می دهد.

عید سال نو، از دگرگون شدن فصول و تغییر احوال طبیعی آب و هوا خبر می دهد، حال آنکه اعیاد مذهبی مانند عید فطر، نشانی از تحول روحی و شخصیت فرد مؤمن است یا عید مبعث، عید شکوفایی و ولایت و هدایت است.

امام خمینی رحمه الله درباره عید نوروز می فرماید: «این عید هرچند یک عید اسلامی نیست، ولی اسلام آن را نفی نکرده است».1


1. اطلاعات، 27/12/1374

[بهمن پور]

نوروز پیش از اسلام

نوروز از مهم ترین جشن ها و آیین ها در همه ادوار تاریخ ایران بوده است. این آیین، پیش از ورود اسلام به ایران، به شکل جشن های مفصل برگزار می شد. بیشترین اطلاعات موجود درباره چگونگی آیین جشن نوروز در دوران پیش از اسلام، از دوران هخامنشیان و سپس ساسانیان بجا مانده است. در دوران هخامنشی اهمیت زیادی به این جشن ها داده می شد تا آنجا که یکی از دلایل ساخت کاخ ها و صفحه تخت جمشید در زمان داریوش کبیر، استفاده از این اماکن برای برگزاری جشن ها به ویژه سلام نوروزی بود. در این دوره، پادشاهان بر تخت می نشستند و فرمان داران ـ ایرانی و غیرایرانی ـ با هدایای فراوان به حضور شاه شرفیاب می شدند.

در دوره سلوکیان و اشکانیان، با وجود وقفه ای که به لحاظ سیاسی در امور ایران به وجود آمد، مردم، به آیین ها و رسوم متداول فرهنگی از جمله نوروز احترام می گذاشتند و شاهان سلوکی و سرداران آنان هیچ ضدیتی با فرهنگ عمومی و ملی مردم ایران نداشتند.1

در دوره اشکانیان، به دلیل بومی و ایرانی بودن پادشاهان، هم دربار و هم مردم به آئین نوروزی و دیگر اعیاد ملی توجه و احترام می کردند. در دوره ساسانیان نیز سنت های دیرینه ایرانیان باستان رایج بود و تدارکات نوروزی از 25 روز پیش از نوروز آغاز می شد.2


1. مالکوم کالج، اشکانیان، مسعود رجب نیا، تهران، هیرمند، 1380، ص 20.
2. ف. فرید، نوروز، نشریه مرداد، ش 64، ص 25.

[بهمن پور]

برگزاری نوروز در دوران اسلامی

با سقوط دولت ساسانی و فروپاشی دین زرتشتی و نابسامانی اوضاع اجتماعی در ایران، برای مدتی جشن ها به ویژه نوروز بدون پشتوانه دستگاه سیاسی ـ مذهبی و در انزوا برپا می شد.

برتولد اشپرلر، ایران شناس بزرگ آلمانی در این باره می گوید: «از جشن های قدیمی ایرانی، پیش از همه جشن سال نو و نیز در پایان تابستان، جشن پاییز بوده است که طبیعتاً طبق تقویم قدیمی برگزار می شد. البته اعراب به ویژه در زمان عمر دوم (عمر عبدالعزیز) کوشش کرده اند تا این اعیاد را ملغی کنند و کسانی را که در این دوره به مناسبت عید نوروز هدایای متداول برای مقامات بالا می فرستادند، تحت فشار قرار می دادند».1

از آنجا که خلفای اموی بسیار نژاد پرست بودند، در آغاز به آداب و رسوم و آیین های ایرانیان توجهی نداشتند، ولی این رسم چنان عمیق با اندیشه و احساس مردم ایران پیوند خورده بود که خیلی زود جایی برای خود باز کرد و با اوج گرفتن کار عباسیان به ویژه در زمان آل بویه، در همه جا متداول شد و حتی در بین النهرین نیز رسمی همه گیر گشت.

با ظهور ابومسلم خراسانی و روی کار آمدن خلفای عباسی و نفوذ برمکیان و دیگر وزرای ایرانی و تشکیل سلسله های طاهری و صفاری و سامانی جشن های ایرانی دوباره رونق یافت. این رونق که تا زمان سلجوقیان و خوارزمشاهیان ادامه داشت، با حمله مغول به پایان رسید.

این وقفه نه تنها نوروز را از میان نبرد، بلکه در دوره های بعد به ویژه در عصر صفویان که شیعیان حکومت را در دست داشتند، به نوعی یک آشتی و پیوند میان باورهای اسلامی و شیعی با سنت های اصیل ایرانی به وجود آمد و علما و روحانیون آن عصر نیز در حفظ سنت های اصیل ایرانی ـ اسلامی به ویژه سنت حسنه نوروز بسیار کوشیدند و نوروز را امری مقدس شمردند. پس از صفویه، در زمان افشاریه، زندیه و قاجاریه نیز نوروز همچنان ارزشمند و محترم باقی ماند و حکومت ها نه تنها سرستیزی با آن نداشتند، بلکه برای رونق آن بسیار کوشیدند.2

ظهور اسلام و برخورد مسالمت آمیز آن با دیگر ادیان و آیین ها از جمله عقاید ملی ایرانیان، موجب شد آیین ها و آداب و رسوم ایرانی از جامعه ایران رخت برنبندد. با مسلمان شدن تدریجی ایرانیان، این مراسم اندک اندک با عقاید دینی ـ اسلامی پیوند خورد. البته با گذشت ایام، برخی سنت ها و آداب در تضاد آشکار با عقاید و رسوم گذشته قرار گرفت. بر این اساس، ایرانیان کوشیدند سنت کهن ملی را در قالب رسوم بازیابند. به عبارت روشن تر، آنان سنت های ملی ایرانی را با سنت های اسلامی در هم آمیختند و هر ساله نوروزی اسلامی را جشن گرفتند

1. «اسلام و عید نوروز»، ندای گاز، 1386، ش 35 و 36، ص 58.
2. همان، ص 57.

[بهمن پور]

احادیث و روایت ها درباره نوروز

احترام به نوروز در اسلام، هرچند به مذهب شیعه منحصر نمی شود، ولی چنان جایگاهی در میان شیعیان دارد که حتی روایت هایی از امامان شیعه در بزرگداشت نوروز نقل شده است.
رخدادهای پیش از ظهور اسلام در نوروز

1. اخذ میثاق اولیه: روز نوروز بر جعفر بن محمد(ع) وارد شدم، آن حضرت فرمود: «آیا این روز را می شناسی؟» گفتم: فدایت شوم! این روزی ست که عجم ها آن را گرامی می دارند و به یکدیگر هدیه می دهند. امام صادق(ع) فرمود: «سوگند به بیت عتیق که در مکه است، این چیزی نیست مگر آنکه به قدیم الایام مربوط است. برایت پرده برداری می کنم تا آن را بفهمی.» سپس فرمود: ای معلی! بی شک، روز نوروز، روزی ست که خداوند در آن از بندگانش پیمان گرفت او را بپرستند و چیزی را شریک او ندانند و به رسولان و حجت های خداوند و امامان معصوم(ع) ایمان بیاورند.»1

2. طلوع خورشید: نوروز، نخستین روزی ست که خورشید در آن طلوع کرد.

3. آغاز وزش بادها: در نوروز بادها وزیدن گرفت.

4. آفرینش سبزه: در نوروز سبزه ها از زمین روییدند.2

5. آفرینش آدم: آفرینش آدم هم زمان با نوروز است، نخستین روز ماه فروردین، خداوند متعال آدم را آفرید و آن روز خوبی است. امام صادق(ع) در حدیثی آفرینش آدم را اول فروردین دانسته است.3

6. فرونشستن کشتی نوح(ع): آن روزی ست که کشتی نوح(ع) بر کوه جودی به سلامت نشست.4 این اتفاق مهم در نوروز رخ داده است و نشان می دهد که روز نو، زندگی نو در جهان را در پی داشته است.

7. شکسته شدن بت ها: داستان شکستن بت ها به دست حضرت ابراهیم(ع) بسیار مشهور است. در داستان آمده است. زمانی حضرت ابراهیم بت ها را شکست که مردم برای برگزاری مراسم عید از شهر خارج شده بودند. علامه مجلسی در بحارالانوار تأکید می کند و آن روزی ست که ابراهیم(ع) بت های قومش را شکست.5

8. زنده شدن هزاران نفر: و نوروز روزی ست که خداوند کسانی را که از ترس مرگ از سرزمین هایشان خارج شده بودند، زنده کرد. آنان به دستور خداوند مرده بودند و دوباره در نوروز زنده شدند.6


1. بحارالانوار، ج 56، ص 92.
2. همان.
3. همان، ص 105.
4. همان، ص 92.
5. همان، ص 120.
6. همان، ص 92.

---------------------------------------------------

رخدادهای مقارن و پس از ظهور اسلام در نوروز

رخدادهای مهمی در اسلام روی داده که با نوروز هم زمان بوده است. برخی از این وقایع عبارتند از:

1. آغاز وحی: و آن (نوروز) روزی ست که جبرئیل در آن روز بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شد.1

2. بت شکنی حضرت علی(ع): و آن روزی ست که رسول خدا صلی الله علیه و آله، علی(ع) را بر دوش گذاشت و وی بت های قریش را از بالای بیت الله الحرام به پایین ریخت و آنها را شکست، همان گونه که ابراهیم انجام داد.2

3. عید غدیرخم: بر عقیده فرقه امامیه، جلوس امیرمؤمنان علی(ع) بر مسند خلافت و حادثه غدیرخم هر دو در نوروز رخ داده است.3 در مجموع، در قول و فعل و تقریر امامان معصوم(ع) نوروز تأیید شده است. برای مثال، امیرالمؤمنان علی(ع) کاسه های حلوا (شکر) را که به مناسبت نوروز برای حضرت آورده بودند، میان اصحاب تقسیم کرد و فرمود: «هر روزمان را نوروز قرار دهید».4

1. همان، ص 94.
2. همان، ص 92.
3. علی خوروش دیلمانی، جشن های باستانی ایران، صص 4 ـ 6.
4. ابن بابویه قمی، من لایحضره الفقیه، ج 3، ص 191، ح 8.

[بهمن پور]

پیوستگی آداب نوروز با اسلام

1. غسل نوروز: «هنگامیکه نوروز شد، غسل کنید!».1 آب ریختن در نوروز جزو آداب این روز به شمار می رود که از دیرباز مرسوم بوده است. دهخدا می نویسد: «در بامداد نوروز، مردم به یکدیگر آب می پاشیدند و این رسم در قرن های نخست اسلامی نیز رایج بوده است».2 امام علی(ع) علت غسل کردن در روزهای عید را پاکیزگی کسانی می داند که برای درخواست حاجت (عیدی گرفتن) به درگاه خداوند روی می آورند.3 به نظر می رسد آب ریختن در نوروز، به سفارش امامان معصوم(ع) به غسل نوروز تغییر شکل یافته است. فقها نیز در فتواهای فقهی خود به غسل نوروز البته به صورت استحبابی اشاره کرده اند.4

2. هدیه نوروز: «هدیه دادن در نوروز، از قدیم الایام مرسوم بوده است.»5 در اسلام نیز به این رسم با همان کیفیت توجه شده است. اسلام رسم هدیه دادن را تأیید کرده و نقل است گاهی خدمت امام معصوم(ع) هدیه نوروزی می آوردند و ایشان هدیه را می پذیرفت و حتی در برخی موارد آن را میان اصحاب خود نیز تقسیم می کرد و دعا می کرد: «هر روزتان نوروز باد!» یا «هر روز ما را نوروز قرار دهید!»6

3. دید و بازدید: دید و بازدید و تبریک نوروزی، از آداب نوروز است که اسلام نیز بر ادامه این رسم پسندیده در نوروز تأکید کرده است. اگرچه این رسم در تمام سال مورد توجه است، ولی در نوروز تأکید بیشتری بر آن شده است. برای مثال، در حدیثی آمده است: «برای [رضای] خدا به یکدیگر هدیه دهید و صله رحم کنید!»7 پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز می فرماید: «صله رحم، عمر آدمی را بسیار بلند و از مرگ بد جلوگیری می کند».8

مقام معظم رهبری در یکی از پیام های خود به مناسبت عید نوروز می فرماید: «در دید و بازدید، مردم از مشکلات هم آگاه می شوند و در صدد حل آنها برمی آیند. نوروز برای ما عبادت است. مردم! این روز ها را بهانه ای برای دید و بازدید و رفع کدورت ها و کینه ها و جهت محبت به یکدیگر قرار دهیم».9

4. لباس تمیز پوشیدن و خود را معطر کردن: خرید و نو کردن لباس و گاه وسایل خانه، از آداب قدیمی ایرانیان در نوروز بوده است. اسلام نیز بر این مسئله تأکید دارد. «وقتی نوروز شد، غسل کن، بهترین و پاکیزه ترین لباس هایت را بپوش و با بهترین عطرها خود را خوش بو ساز!.»10 پیامبر صلی الله علیه و آله نیز در این باره می فرماید: «پاکیزگی جزو ایمان است».11

6. روزه گرفتن: گرفتن روزه در تمامی اعیاد به غیر از دو عید رسمی مسلمانان مستحب مؤکد است. در حدیث نیز آمده است: «وقتی نوروز شد، در آن روزه بگیر!.»12

7. نماز عید: در روایت ها آمده است: وقتی نوروز شد، پس از نمازهای نوافل و ظهر و عصر، 4 رکعت نماز بخوان، در رکعت اول فاتحه الکتاب را بخوان و سپس 10 مرتبه سوره قدر، در رکعت دوم پس از حمد، 10 مرتبه سوره جحد و در رکعت سوم پس از حمد، 10 مرتبه سوره توحید و در رکعت 4 پس از حمد 10 مرتبه سوره های ناس و فلق را بخوان. پس از آنکه از نماز فارغ شدی، سجده شکر به جای بیاور و از خدا بخواه گناهانت را بیامرزد!.13

8. توجه به قرآن: از آنجا که قرآن، آخرین کتاب آسمانی برای هدایت بشر تأمین کننده و سعادت و خوشبختی انسان در دنیا و آخرت است و در زندگی مسلمانان نیز حضوری ثابت و گسترده دارد. از این رو، امروزه از ارکان سفره عید نوروز به شمار می رود و قرائت آن هنگام تحویل سال، از جمله آداب تحویل سال است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «قرآن، سفره ضیافت خداست پس تا می توانید از ضیافت او فرا گیرید».14


1. وسائل الشیعه، ج 7، ص 346؛ میزان الحکمه، ج 7، ص 132.
2. دهخدا، لغت نامه، ج 14، ص 20183.
3. بحارالانوار، ج 91، ص 118.
4. النوروز فی مصادر الفقه الحدیث، صص 9، 10، 18.
5. لغت نامه.
6. وسائل الشیعه، ج 12، ص 214، ح 14.
7. نوری طبرسی، مستدرک الوسائل، ج 13، ص 205، ح 8.
8. نهج الفصاحه، ص 313.
9. سخنان رهبری، نوروز 1377.
10. وسائل الشیعه، ج 7، ص 346.
11. بحارالانوار، ج 62، ص 291.
12. وسائل الشیعه، ج 7، ص 346.
13. همان، ج 5، ص 288.
14. همان، ج 6، ص 168.

[بهمن پور]

هفت سین ایرانی ـ اسلامی1

از مشهورترین مراسم نوروزی ایرانیان، گستردن سفره هفت سین است. این سفره را با هفت چیز که نام آنها با حرف «سین» آغاز می شود، تزیین می کنند با ظهور اسلام در ایران زمین، سفره هفت سین ایرانی ها به ـ قرآن مجید مزین شده است و آغازین ساعات سال نو را با دعای معروف تحویل سال و خواندن آیاتی از قرآن جشن می گیرند.

سنجد، نخستین سین سفره است و راز آن ندای خردگرایی و دعوت به عقل است. سنجد را با این باور بر سفره می نهند تا هرکس با خویشتن عهد کند که در آغاز سال، هر کاری را سنجیده انجام می دهد. قرار دادن سنجد بر سفره هفت سین نشانه گرایش به عقل و احترام به تفکر و ترویج خردمندی است.

در حدیث نبوی می خوانیم: «اول ما خلق الله العقل؛ نخستین چیزی که خداوند آفرید، عقل است».

سیب، نماد تندرستی و سلامت شخص و جامعه است. سیب هشداری است برای انسان تا به سلامت جسم خود بیندیشد و بهداشت و سلامت بدن خود را به دست فراموشی نسپارد. در کتاب طب الصادق، تألیف کلینی آمده، امام صادق(ع) سیب را اکسیر جوانی و میوه بهشتی نامیده است.

سبزه، صلای از خود گذشتگی و ایثار و خوش اخلاقی و خرمی و شادابی است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «شما با ثروت و بخشش آن به دیگران، نمی توانید برای همه انسان ها سودمند باشید، ولی با حسن خلق می توان به همه ایثار کرد.

سمنو، نشانه قدرت است. آدمی باید در زندگی همواره با مشکلات مبارزه کند. از این رو، باید قوی باشد. سمنو را غذای «مرد آفرین» نیز می نامند.

سیر، اسطوره حق و رعایت حد دیگران و تجاوز نکردن به حقوق آنان است. سیر، نماد بلندی طبع است. در آیه 61 سوره بقره به سیر اشاره شده است: «و به یاد آرید وقتی را که به موسی اعتراض گردید که صبر نخواهیم کرد به یک نوع طعام، از خدای خود بخواه تا برای ما از زمین نباتاتی مانند خیار و سیر و عدس و پیاز بیافریند...».

سرکه، نماد پذیرش ناملایمات و نماد رضا و تسلیم است. خداوند در آیه 4 سوره بلد می فرماید: «ما انسان را برای استواری و استقامت در سختی بیافریدیم.» البته تسلیم و رضا هرگز به معنای دل مردگی و پس زدگی نبوده و نیست، بلکه نمادی است از انسان تلاشگر و پی گیر، ولی صبور است تا برای رسیدن به اهداف مقدس خویش قدم بردارد.

سماق، نماد عدالت، صبر و امید در زندگی و اشاره به صبر، حوصله، بردباری و مبارزه برای آرزوهاست که خداوند می فرماید: «والله مع الصابرین».

سکه، نماد دارایی و ثروت است. آرزوی داشتن ثروت از دیرباز همراه انسان بوده است. وجود اشیای دیگر در سفره هفت سین و کنار سکه، به ما می آموزد که داشتن ثروت در کنار دیگر ویژگی های اخلاقی، سودمند است.

عدد هفت به همان اندازه که در آیین ایرانی ها مقدس و خوش یمن بود، نزد مسلمانان نیز جایگاهی ویژه داشت. در قرآن نیز چندین بار از عدد هفت نام برده شده که عبارت است از: هفت چشمه در بهشت؛ هفت آسمان؛ هفت آیه بودن فاتحه الکتاب؛ هفت بار طواف در حج؛ هفت بار سعی در صفا و مروه؛ تماس هفت عضو بدن با زمین در هنگام نماز؛ آفرینش زمین و آسمان در شش روز و پرداختن به عرش در روز هفتم.

امروزه پیوند آداب و سنن ایرانی با آموزه های اسلامی، سفره زیبای هفت سین کنونی را پیش روی ایرانیان مسلمان گسترده است.

نوروز، زمان نو گشتن سال، باززایی و تجدید حیات طبیعت، آغاز رستاخیز مردگان و زندگان در تکرار نوبتی آفرینش و آغاز زندگی جدید دیگری است. با ظهور نوروز، همه چیز تجدید حیات می یابد؛ از زندگی در طبیعت و پدیده های طبیعی گرفته تا زندگی در شکل اجتماعی و جماعات مردم.

1. علی دهباشی، نوروز، صص 535 ـ 549.


منبع : حوزه نت