نمونه های از تزاحم اخلاقی

[بهمن پور]

1-امام صادق (ع) فرمود: همسر عثمان بن مظعون نزد رسول خدا (ص) آمد و گفت ! عثمان روزها روزه می گیرد و شب ها را به عبادت می گذراند ( کنایه از ترک آمیزش) رسول خدا (ص) خشمگین و در حالی که کفش هایش را به دست گرفته بود ا زخانه خارج شد و نزد عثمان رفت و او را د رحال نماز یافت . عثمان وقتی پیامیر را از نماز دست کشید پیامبر (ص) به وی فرمود: ای عثمان ! خدا مرا برای رهبانیت نفرستاده، بلکه مرا به دین اعتدال و آسان و گذشت برانگیخته است؛ من روزه می گیرم و نماز می گزارم و با همسرم آمیزش می کنم، هر کس دین مرا دوست می دارد باید به سنّت من عمل کند و یکی از سنت های من زناشویی است (1)

2-اسحاق بن عمار می گوید: رزوی بر امام صادق(ع) وارد شدم و آن گرامی با چهرۀ گرفته به من نگریست و گفتم : چیزی حال شما را نسبت به من تغییر داد و خشمگین کرد؟ فرمود: آنچه تو را نسبت به برادرانت تغییر داد . شنیده ام برای خانه ات دربان گذاشتی تا شیعیان فقیر را از تو برگرداند! گفتم : فدایت شوم ، من از شهرت ترسیدم . فرمود: چرا از نزول بلا نترسیدی؟ مگر نمی دانی هرگاه مومنان به ملاقات یکدیگر بروند و به همدیگر دست دهند خدا رحمت خود را بر آنان فرو فرستد..(2)
دراین مورد ، هر دو نفر در پی فعل اخلاقی برتر بودند؛ لیکن در تشخیص خود خطا کردند و با هدایت معصوم (ع) به شناخت حق دست یافتند .
3-زکریا بن آدم از بزرگان قم می گوید : بر امام رضا(ع) وارد شدم و از آغاز شب پیوسته با من گفت و گو می کرد تا صبح شد و برخاست و نماز صبح به جای آورد .(3)
با اینکه نزد امام (ص) ثواب نماز شب بسیار زیاد است ، در آن شب گفت و گوی معرفت آموز دینی با مهمان عزیز خود را مهم تر دید ، بدین جهت آن را ترجیح داد . البته او بهتر می داند که خدا از کدام عبادت خشنود تر است.

تزاحم اخلاقی در امور پزشکی

در عرصه اخلاق پزشکی مسائلی از قبیل میراندن از روی ترّحم و سقط جنین که در شرایط کنونی به آن «اتانازی» گویند اهمیت ویژه ای دارد و این پرسش ها مطرح اند : آیا ما حق داریم بر اساس خواستۀ بیمار یا خانواده او بدون درخواست آنان و برای دهاندن بیمار دردمند از رنج شدید ، مرگ او را تسریع کنیم؟ آیا رهایی از خطر معلولیت کودک پس از تولد می تواند دلیل موجّهی برای سقط جنین باشد و ..
هر چند در اینجا جای طرح این موضوع نیست و باید در جای مناسب خود ، از آن بحث شود ، به جهت ارتباط با موضوع تزاحم اخلاق ، به صورت کوتاه به آن اشاره شد . مکاتب غربی درباره این موضوع دیدگه های متفاوت دارند ؛ امام همگی نسبت به عدم جواز اتانازی فعا اجبری (اقدام جهت تسریع در مرگ بیمار بدون درخواست وی ) اتفاق نظر و درباره دیگر اقسام اتانازی اختلاف دارند .(4)
اما برا ی پاسخ به آن از دیدگاه اسلام ابتدا باید پرسشی دیگر را پاسخ داد که حق حیاتاز آنِ کیست؟ در پاسخ باید گفت مالک حقیقی همگان خداست و هیچ کس در برابر خدا مالک حیات خود یا دیگران نیست، از این رو در قرآن فرمود: تنها اوست که میرانده و حیات بخشیده است .(5) آری ، حقّ ستاندن جان آدمی فقط از آنِ خدای متعالی و به اذن و اجازه اوست و حتی خود شخص حق زوال حیات خود را ندارد . قرآن می فرماید : جانی که نزد خدا محترم است ، جز به حقّ نستانید .(6)
در پاسخ پرسشی از اتانازی باید گفت مصداق بارز اتانازی که خود بیمار یا دیگری عامدانه با روش های پزشکی و از روی ترحم در مرگش تسریع کند ، حرام است و قتل نفس به شما می آید ، از این رو فقهای بزرگوار اتانازی را در هر صورت و به هر طریق که انجام شود حتی از طریق قطع تنفس مصنوعی و تزریق سرم مرگ آور حرام می دانند ، لذا اسقاط جنین غیر طیبعی که با مشکلات متعدد جسمی یا عقب ماندگی به دنیا خواهد آمد نیز پس از دمیده شدن روح جایز نیست . البته در صورت تزاحم دو خطر به لحاظ ترجیح مادر و حیات جنین ، باید معیارهای ترجیح د رمقام تزاحم را لحاظ کرد، یعنی همان گونه که در نجات غریق و موارد مشابه آن، اگر میان عالم و اعلم ، عادل و اعدل، امام و غیر امام و.. تزاحمی باشد ، به معیار ترجیح عمل می شود و با نبودن ترجیح ، ناجی در نجات هر یک از دو غریق مختار است و می تواند یکی از آن دو را انتخاب کند ، در اینجا نیز باید همین معیار را احراز و به آن عمل کرد
.


پاورقی ها
1-الکافی .ج5.ص 494
2-الکافی .ج2.ص 181-182
3-الاختصاص.ص 86
4-.ر.ک:درآمدی بر اخلاق زیستی، ص 177-179
5-سوره نجم آیه 44
6-سوره اسراء . آیه 33