دورنمای تاریکِ بحران کم‌آبی

[ن کیوانپور]

کمبودِ آبِ سالم، معضلی است که جهان در سال‌های اخیر با آن دست و پنجه نرم می‌کند. علی‍رغم هشدارهایی که سازمان‌های مختلف در این زمینه مطرح کرده‌اند، گویا فرهنگ استفاده‌ی بهینه و صرفه‌جویی در مصرفِ آب برای مردم چندان جدی و قابل اعتنا نبوده است. طبقِ برآوردِ سازمان ملل، حدود یک میلیارد و صد میلیون نفر در جهان ( یک ششم جمعیت جهان) به آب سالم و آشامیدنی دسترسی ندارند و به گفته‌ی کارشناسان، روز به روز منابعِ آبی کم‌تری نیز در اختیارِ کشورهای گوناگون است که نشان از نزاع و جنگ بر سرِ دسترسی به منابعِ آبی در آینده‌ای نه چندان دور دارد.

پروفسور کردوانی، کویرشناس برجسته‌ی ایران، در سخنرانی‌های متعددِ خود در سال‌های اخیر، مُدام به اهمیت موضوع آب اشاره کرده است. کردوانی برنامه‌ریزی استانی را مهم شمرده و می‌گوید: مهم‌ترین مسئله‌ای که می‌توان به استانداران ایران گوشزد کرد این است که توسعه کافی است! به اندازه‌ی کافی توسعه‌ی شهرنشینی داشته‌ایم. توسعه به بحران‌زایی در نتیجه‌ی مهاجرت‌های بی‌رویه به شهرها نزدیک شده است. سطح کِشت و صنعت نیز به اندازه‌ی کافی گسترش داشته است. دیگر زمان مدیریت همین ارکان توسعه است. امکاناتِ آب در کشور با سطحِ بغرنجی روبروست. ما از تمامِ چاه‌ها استفاده کرده‌ایم، آب‌های زیرزمینی را غارت کرده‌ایم.

کردوانی در سال 1363 در کتابی، هشدار اتمام آب‌های زیرزمینی در اثر استفاده‌ی بی‌رویه را بیان کرده است. احداث قنات جدید در جاهایی که ممکن است پتانسیل تامین آب داشته باشد پروسه‌ای وقت‌گیر است. احداث سد هم در بسیاری از موارد ممنوع است. بر این اساس می‌توان گفت زمان راهکارهایی این‌چنینی به اتمام رسیده است.
کمی بحث را به استان البرز و شهر کرج، معطوف می‌کنیم. همیشه دَم از توسعه و گسترش شهرها می‌زنیم ولی در همین مراحل اولیه‌ی توسعه به‌خصوص در سطح استانی مانندِ البرز، با کمبود آب مواجهیم. تمام این مسائل، لزوم مدیریت شهری و استانی یکپارچه را یادآور می‌شود. باغات کرج در حال خشک شدن هستند. افراط در استفاده از آب در سال‌های اخیر در نتیجه‌ی احداث قنات و چاه‌های عمیق و نیمه عمیق و به خصوص غیرمجاز، به کمبود آب در کشور دامن زده است.

کارشناسانِ این حوزه می‌گویند دیگر وقتِ چاره اندیشی و بررسی وضع موجود نیست! آنان استفاده از آب‌های غیرمتعارف، پاک‌سازی و استفاده‌ی مجدد از فاضلاب را پیشنهاد می‌کنند. کشورهای خارجی مدت‌های مدیدی‌ست که از تصفیه‌ی فاضلاب برای مصارف آشامیدنی استفاده می‌کنند. دیگر زمانِ آزمون و خطا گذشته است. درست است هرزمان که شیرِ آب را باز کنیم، آب فراوان در اختیار داریم اما این وضعیت همیشگی نیست. اکنون باید از تجربیات کشورهای توسعه‌یافته در این زمینه استفاده کنیم. استفاده از آب شور و رطوبت هوا و استفاده از آب مجازی راهکارهای دیگری است که می‌توان برای مقابله با کم آبی مطرح به کار بست.

آمار و شاخص‌هایی که در زمینه‌ی حفر قنات و احداث چاه و مصارف صنعتی و کشاورزی و شهری منابع آبی هرساله در مرکز آمار ایران تولید می‌شود، می‌تواند زمینه‌ای مناسب برای برنامه‌ریزی‌های شهری و مدیریت منابع آب استان البرز باشد. برای جلوگیری از مصرف بی‌رویه‌ی آب نیاز به همکاری همه‌جانبه‌ی دستگاه‌های مختلف است. شهرسازی، مدیریت و آمار در این قسمت به هم پیوند می‌خورند. کشورهایی چون استرالیا، مدت زیادی است از مقوله‌ی شهرسازی برای مدیریت منابع آب بهره گرفته‌اند. پشتِ بام خانه‌ها با ضوابطی ساخته می‌شود که آب باران را به صورت بهینه جمع‌آوری می‌کند. چنین طرح‌هایی می‌تواند در تامین آب مورد نیاز شهرها بسیار موثر باشد.

خبرها حاکی از آن است که استان البرز برای آبیاری مزارع کشاورزی و تامین آب برای بخش صنعت، با معضلاتی جدی روبروست. بیشترِ آب سالم و آشامیدنی کرج در اختیار تهران قرار می‌گیرد. تهرانی که رودی نداشته ولی در عین حال سه رود فاضلاب دارد که به قسمت‌های دیگر سرازیر می‌شود! در بسیاری از شهرستان‌های استان البرز، متاسفانه آب آشامیدنی مناسب وجود ندارد. بسیاری از شهروندان از آب پر از املاح و گاه تصفیه نشده که به مصرف خانگی اختصاص داده شده، می‌نالند.
بدیهی‌ست که بخشی از مشکلِ کم‌آبی به مصرفِ ناصحیحِ مردم نیز بازمی‌گردد که در این زمینه لزوم فرهنگ‌سازی احساس می‌شود. مدیر عامل شرکت آب و فاضلاب البرز در جلسات اخیرِ خود، آمار و ارقامی از وضعیتِ آب استان البرز ارائه داده است. در البرز به ازای هر شهروند در روز معادل 5/2 لیتر آب خالص مصرف می‌شود که بسیار بالاتر از سرانه‌ی کشوری و جهانی است. متوسط سرانه‌ی کشوری 150 لیتر و جهانی 120 لیتر است! هنگامی که آمار بارندگی را در این بخش لحاظ کنیم به دورنمایی تاریک برمی‌خوریم. متوسط بارندگی در ایران، یک چهارم متوسط جهان است. به عبارتی در کشوری خشک زندگی می‌کنیم و دو برابر سرانه‌ی میانگین جهانی آب مصرف می‌کنیم!

پرسش مهر رئیس جمهور نیز در سالِ 94-93 نیز اهمیتِ حیاتی توجه به موضوعِ آب را بیان می‌کند که دانش‌آموزان بسیاری در سراسر کشور با ارائه‌ی راهکارهای مختلف در قالب‌های گوناگونی چون تصویر، عکس، شعر و داستان و ... دغدغه‌ی خود و خانواده‌هایشان حولِ محورِ صرفه‌جویی در مصرف آب قرار گرفت تا کشور از این ظرفیت گسترده برای فرهنگ‌سازیِ استفاده‌ی صحیح و صرفه‌جویی در مصرفِ آب بهره‌مند شود.
امید است که استان البرز تدابیر لازم را در زمینه‌ی آب؛ این چالش سیال بیاندیشد تا با فرهنگ‌سازی صرفه جویی در مصرف آب به صورتِ گسترده و برنامه‌ریزی‌های مناسب پیرامون مدیریت منابع آبی، در آینده‌ای نه چندان دور که به گفته‌ی کارشناسان جنگ‌ها تنها بر سرِ آب خواهد بود، سربلند بیرون آییم.پاسخ

نگارنده: نسترن کیوان‌پور